کاشی‌های مربعی‌شکل ریز و درشت که گاهی به یک بیت شعر هم مزین شده، ظروف کاشی‌کاری هفت‌رنگ برای سفرهٔ هفت‌سین که این روزها بازار را پر کرده‌اند و انواع و اقسام کاشی‌ها انگار می‌گویند که جایگاه هنر کاشی‌کاری حسابی امن و امان است. اما اهل هنر می‌دانند که کاشی‌های چاپی جای هنر کاشی‌کاری هفت‌رنگ نشسته‌اند و هنرمندان را از دور بازار خارج کرده‌اند.

 

سابقهٔ کاشی‌کاری در ایران

ایرانی‌ها سابقهٔ طولانی در هنر ساخت کاشی دارند. پیش از ورود اسلام به ایران از آجرهای لعاب‌دار برای استحکام بنا استفاده می‌شد، اما پس از ظهور اسلام، هنر کاشی‌کاری در خدمت زیبایی بناها قرار گرفت. در تزئیناتی که از دورهٔ هخامنشی برجای مانده است، کاربرد آجرهای لعاب‌دار رنگین در بدنهٔ ساختمان‌های شوش و تخت‌جمشید دیده می‌شود. ساسانیان نیز ساخت کاشی‌های زمان هخامنشیان را با همان شیوه و با لعاب ضخیم‌تر ادامه دادند، اما از قرن هشتم تا اواخر قرن دوازدهم ه.ق و پایان دورهٔ صفوی کاشی‌کاری یکی از عناصر اصلی تزئینات بناها در معماری ایرانی-اسلامی بود. 

 

انواع کاشی‌کاری

هنرمندان ایرانی از ترکیب کاشی‌هایی با رنگ‌های مختلف به‌شیوهٔ موزاییک، کاشی معرق را به‌وجود آوردند و خشت‌های کاشی‌های ساده و یکرنگ دورهٔ قبل از اسلام را به رنگ‌های متنوع آمیخته و کاشی هفت‌رنگ را ساختند. به‌این‌ترتیب، از قرن پنجم هجری به‌بعد کمتر بنایی را می‌توان مشاهده کرد که با یکی از این روش‌ها تزیین نشده باشند.

 

خاستگاه کاشی‌کاری

ایرانیان خوش‌ذوق در همه‌جای کشور دستی در کاشی‌کاری داشتند، اما نگاهی به پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد مرکز اصلی تولید کاشی، شهر کاشان بود و تعداد بسیار زیادی از گونه‌های مختلف کاشی از نظر فرم و تکنیک و به اشکالی چون همچون ستاره‌های هشت‌گوش و شش‌گوش، چلیپا و شش‌ضلعی در این شهر ساخته می‌شد و در اختیار هنرمندان و معماران قرار می‌گرفت. هنرمندان کاشی‌کار صاحب‌نام نیز در اصفهان و شیراز بودند. گفته می‌شود بخش زیادی از مساجد و بقاع متبرکهٔ جنوب کشور توسط هنرمندان شیرازی تهیه شده‌است. البته در خطهٔ آذربایجان و اردبیل هم هنرمندان کاشی‌کار ممتازی بودند.

 

کاشی‌کاری هفت‌رنگ

در کاشی‌کاری هفت‌رنگ کاشی‌هایی با شکل و ابعاد منتظم بنابر سلیقهٔ استادکار و ویژگی‌های محل اجرای اثر به شکل‌های هندسی آماده می‌شود. مسجد‌ جامع عتیق شیراز، مسجد ‌جامع تبریز، مسجد ‌جامع کرمان، مسجد‌ جامع یزد، مسجد‌ جامع اصفهان، مسجد‌ جامع قزوین از نمونه بناهایی بودند که به زینت کاشی‌کاری هفت‌رنگ هنرمندان ایرانی آراسته شدند. هنر کاشی‌کاری در ساختمان مساجد و مدارس هم به‌کار گرفته می‌شد. نمای برخی از خانه‌ها نیز با هنر کاشی‌کاری تزئین می‌شد. کاشی هفت‌‌رنگ یکی از جلوه‌های اصیل هنر ایرانی است که در شیراز به اوج خود رسید. از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد این کاشی وجود رنگ‌های شاد و طرح گل و مرغ در آن است. نمونه‌های بسیار زیبای این هنر در تاریخ هنر شیراز قابل مشاهده است که کاشی‌کاری‌های هنرمندانهٔ مسجد نصیر‌الملک مشیر و مسجد وکیل از آن جمله هستند. باوجود اهمیت و جایگاه شاخص هنر سنتی کاشی هفت‌رنگ این روزها حسابی زیر غبار فراموشی رفته است و کاشی‌های چاپی جای این هنر را گرفته‌اند. راه‌ورسم گذشته و قدیمی این هنر سنتی با خطر فراموشی مواجه است. 

 

 شیوهٔ کار

در کاشی هفت‌رنگ که شهرت زیادی هم دارد، کاشی‌ها به‌شکل چهارگوش ساخته می‌شوند و اندازهٔ تقریبی آنها ۱۵ در ۱۵ سانتی‌متر یا بیشتر است. در این شیوه کاشی را پس از پخت اول و ترسیم نقش روی آن دوباره در کوره حرارت می‌دهند و پس از خارج شدن از کوره، کاشی‌ها را در محل نصب می‌کنند. در این سبک از هفت رنگ سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی استفاده می‌شد.