در اولین نشست بررسی سند ملی موزه‌داری ایران که روز سه‌شنبه، هشتم اسفند، در موزهٔ فرش ایران برگزار شد، جمعی از فعالان این عرصه حضور داشتند و «محمدحسن سمسار» محقق، تاریخ‌دان و تاریخ‌نگار، «هادی میرزایی» مدیرکل موزه‌های کشور و «جبرئیل نوکنده» مدیر موزه‌ٔ ملی نکاتی دربارهٔ این سند مطرح کردند.

 

 طرح تفصیلی

از جمله اساتیدی که نسخهٔ اولیهٔ سند ملی موزه‌داری کشور را دریافت و مطالعه کرده بود، «محمدحسن سمسار» بود که معتقد است این سند با زحمت زیادی تهیه شده و می‌تواند مبنای یک طرح جامع فرهنگی مفید در کشور باشد؛ اما یک ایراد هم دارد که اگر رفع شود، قطعاً می‌تواند اثربخشی بیشتری داشته باشد.

او گفت: «این سند بسیار مفصل و بنیادی است و موارد بسیار زیادی دربارهٔ موزه، موزه‌داری و نقش موزه در آن دیده شده. از جزئیات مندرج در این طرح هم آگاهی پیدا کردم و اعتقاد دارم که باید از چیزی که اکنون هست، فشرده‌تر شود. موضوع هر قدر گسترده‌تر و وسیع‌تر شود، از خاصیت نفوذ‌پذیری آن کاسته خواهد شد.»

 

 موزه، حلقهٔ اتصال میراث در همهٔ دانش‌ها

«بحث ضرورت موزه‌داری و تدوین سند آن به اولین سیاست‌ها یا چارچوب‌هایی برمی‌گردد که در ادیان و دین مبین اسلام توصیه شده است.»‌

مدیرکل موزه‌های کشور به‌عنوان دومین سخنران این نشست علمی دربارهٔ آنچه تاکنون در موزه اتفاق افتاده است،‌ گفت: «رفتار ما در موزه عموماً به معرفی یک شیء یا حفاظت از آن محدود است، درحالی‌که در سال جدید شعار آموزش و پژوهش مطرح شده و تأکید ایکوم هم فرهنگی بودن فعالیت موزه‌هاست. بر این اساس، حوزهٔ سند موزه‌داری قرار است از چند زاویه و رویکرد به مسائل کشور وارد شود.»

«هادی میرزایی» در ادامه این سؤال را مطرح کرد که «آیا در یک موزه قرار است فقط یک شیء معرفی شود و با ورود به موزه بازدیدکنندگان با قدمت یک اثر آشنا شوند یا اینکه قرار است با شناخت دانشی که نیاکان در گذشته داشته‌اند، برای برون‌رفت از وضعیت موجود و پاسخ به معماها و سؤالات روز جامعه را از تجربهٔ گذشتگان کسب کنیم؟» و سپس افزود: «حلقهٔ اتصال میراث در همهٔ دانش‌ها به‌نوعی موزه است و می‌تواند از حوزهٔ میراث فرهنگی تا میراث تاریخی و طبیعی و حتی سبک زندگی را در بر گیرد.»

به‌گفتهٔ این مسئول، این سند قرار است نه‌تنها در اختیار جامعهٔ تخصصی بلکه در اختیار کل جامعهٔ ایرانی قرار گیرد و به همهٔ دستگاه‌ها هم ارسال می‌شود.

 

 همهٔ کشورها سند ملی موزه دارند

«قدیمی‌ترین نظامنامهٔ موزه‌های کشور در اسفند ۱۲۹۵ نوشته شده و همزمانی آن با اسفند ۱۴۰۲ و برگزاری این نشست اتفاق جالبی است. البته نظام‌نامهٔ موزهٔ ملی ایران مشابه تعریفی که امروز از سند ملی موزه‌داری داریم نیست، اما یک چارچوب‌هایی داشت که بیشتر مقررات بازدید بود.»‌

 

 این نکته را مدیر موزهٔ ملی ایران دیگر سخنران این نشست مطرح کرد و گفت: «این گام مهمی است که سند ملی موزه‌داری ایران در حال نگارش است و اعتقاد دارم که این سند باید به مدت یکسال در اختیار پژوهشگران و نخبه‌ها قرار بگیرد و پس از بررسی‌های کامل، نقطه‌نظرات نهایی اعلام شود.»

 

«جبرئیل نوکنده» معتقد است در این پیش‌نویس، موضوعات مهمی دیده شده، اما برای موجز شدن آن بهتر است بخش مبانی موزه‌داری حذف شود، چون مخاطب آن جامعهٔ حرفه‌ای است.

او با بیان اینکه سند ملی موزه‌داری نسبت ما را با برنامهٔ آینده مشخص می‌کند، افزود: «درحقیقت این سند به‌نوعی نقشهٔ راه است و همچنین وحدت رویه برای مدیریت و هماهنگی که باید با اسناد بالادستی محکم‌تر هم شود. همهٔ کشورها هم این سند را دارند. اگر مصوبهٔ شورای انقلاب فرهنگی هم برای آن صادر شود، می‌تواند از این سند پشتیبانی کند.»

 

این فعال فرهنگی با تأکید بر اینکه امروز موزه‌داری دیگر توصیف اشیا نیست و وظایف دیگری دارند، عنوان کرد: «یک بیت شعر در ورود موزهٔ ملی است: توانا بود، هر که دانا بود. این شعر به این معناست که موزه‌ها ما را داناتر می‌کنند. باید نقش موزه را باور کنیم و آن را جدی بگیریم. امری که تاکنون محقق نشده و این سؤال مطرح است که چرا بازدید‌کنندگان موزه‌ها اینقدر کم هستند. موزهٔ ملی ایران زیر ۵۰۰ هزار بازدیدکننده در سال دارد. این برای تهران ۱۰ میلیون نفری قابل‌قبول نیست. نکتهٔ جالب هم اینجاست که از این ۵۰۰ هزار نفر تا ۴۰ درصد بازدیدکنندهٔ خارجی هستند. بازدید از موزه در سبد خانواده‌ها نیست و همه باید کمک کنیم این مشکل رفع شود.»

 

 تغییر تصویر جهانی دربارهٔ یک کشور

در حاشیهٔ این نشست یک فعال حوزهٔ موزه هم به این نکته اشاره کرد که هدف ایجاد وحدت در این سند نکتهٔ مثبتی است؛ به‌ویژه اگر منجر به وحدت رویهٔ تمامی اماکن فرهنگی و موزه برای اهداف میراث‌فرهنگی شود. این در‌حالی‌است که به‌نظر می‌رسد اکنون چنین مسئله‌ای وجود ندارد و مراکز فرهنگی و موزه‌ها با هم رقابت می‌کنند و هرکسی می‌خواهد برگ برنده‌ای رو کند.

 

«پریسا کل‌بیگی» با بیان اینکه سند ملی موزه‌داری باید مرامنامه شود، افزود: «این سرزمین و فرهنگ برای همه است و یک سفرهٔ مادری برای تمامی فعالیت‌های فرهنگی است و همهٔ ما خادم میراث فرهنگی هستیم و باید این ذهنیت وجود داشته باشد که در هر نقطه‌ای غیر از موزه‌ها هم اگر شاهد اقدامی غیرفرهنگی بودیم، تعامل ایجاد و کار درست را گوشزد کنیم.»

 

این فعال فرهنگی همچنین معتقد است یکی از اتفاقات بسیار کاربردی دربارهٔ موزه‌ها ایجاد فرهنگ لغت مشترک است و در این باره توضیح داد: «زمان ورود به موزه اولین چیزی که مشاهده می‌شود، آثار و زیرنویس آنهاست که این زیرنویس‌ها در موزه‌ها متفاوت است. این مسئله برای بازدید‌کننده‌ها سرگردانی ایجاد می‌کند و نیازمند یک فرهنگ لغت داریم تا همهٔ موزه‌ها فرم واحد بگیرند.»

 

کل‌بیگی دومین مسئله در موزه‌ها را ارتباط با مخاطب و فرهنگ جامعهٔ نمایشگاه‌ها عنوان کرد و ادامه داد: «اکنون آنچه در نمایشگاه‌ها دیده می‌شود، فقط نشان دادن شیء است و به هیچ عنوان به چرایی و چگونگی پرداخته نشده است. آخرین رویدادی که در این زمینه برگزار کردیم، سلسله نمایشگاهایی در کشور چین بود که بسیار باشکوه برگزار شد، اما همان هم فقط نمایش شیء بود. بهتر است در چنین برنامه‌هایی دربارهٔ چرایی و چگونگی شکوه ایران هم صحبت شود.»  

 

در پاسخ به این اظهارات رئیس ملی موزهٔ ایران گفت: «سرجمع نمایشگاهی که در چین برپا کردیم از کل اعتبارات وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی بیشتر بود، یعنی حدود سه میلیون یورو. اما ۳۵ محقق در جهان برای این نمایشگاه و آثار ارزشمند کشور مقاله نوشتند. با وجود این هزینه، سال بعد چینی‌ها در تهران نمایشگاه برگزار می‌کنند و آن زمان متوجه می‌شویم که آنها چه هزینه‌های قابل‌توجهی برای برپایی این نمایشگاه در نظر خواهند گرفت. برپایی این نمایشگاه‌ها دید جهانی نسبت به کشورها را تغییر می‌دهد و جایگاهشان را مشخص می‌کند. زمانی که در کشورهای خارجی نمایشگاه موزه‌های ایرانی برپا می‌شود و مقامات آنجا حضور پیدا می‌کنند، دقیقاً تسلیم شدن آنها در برابر فرهنگ ما قابل‌مشاهده است. موزه‌ها قادرند تصویر جهانی نسبت به یک کشور را عوض کنند، اما مشکل موزه‌های ما این است که بودجه ندارند. از سوی دیگر، این نکته را هم بگویم که آمار بازدید‌کننده‌های خانواده‌محور به موزه بیشتر شده است که نشان می‌دهد جامعه نسبت به موزه حساسیت بیشتری پیدا کرده است و می‌توان جایگاه موزه‌ها را تثبیت کرد.»

 

 ایران دو موضوع بیشتر در جهان ندارد

رئیس پیشین موزهٔ ملی ایران هم در این نشست حضور داشت و دربارهٔ اهمیت تدوین این سند گفت: «نقش موزه‌داری در کشور ما شناخته شده نیست و ابتدا باید نسبت موزه با اقتصاد، دیپلماسی سیاسی و فرهنگی، آموزش و پرورش و وحدت ملی دیده شود و آن زمان است که متوجه می‌شویم موزه‌داری چه رسالت سنگینی دارد. به خاطر دارم که در زمان برپایی نمایشگاه آثار هفت‌هزارسالهٔ ایران در ایتالیا،‌ وزیر وقت خارجهٔ ایران به ما گفتند من دو عذرخواهی در حوزهٔ فرهنگی بدهکارم، اول اینکه دفتر من ۱۰ قدم با موزهٔ ملی فاصله دارد و من هنوز این موزه را ندیده‌ام و دوم اینکه نمی‌دانستم تأثیر میراث‌فرهنگی و موزه‌داری در دیپلماسی خارجی چقدر بالاست.»

 

«محمدرضا کارگر» افزود: «آن زمان وزیر وقت خارجهٔ ایران همچنین تأکید کرد زمانی سفیر ایران بوده و در سازمان ملل و زمانی که زمزمهٔ تحریم‌ها به‌تازگی شروع شده بود، یکی از شرکت‌های نفتی خارجی اعلام کرد ۲۰ میلیون دلار به‌صورت نقدی به ما می‌دهد تا باعث شود مردم آمریکا نگاهشان به ایران تغییر کند. ما نمی‌دانستیم در عر‌ض دو تا سه ماه چه اقدامی می‌توانیم انجام دهیم که این تغییر در نگاه ایجاد و منجر به تغییر در ایجاد تحریم‌ها شود. اگر می‌دانستیم میراث‌فرهنگی می‌تواند چنین نقشی را در جهان و افکار عمومی داشته باشد، قطعاً اجرا می‌کردیم و تحریم‌ها در آن مقطع رأی نمی‌آورد. چون افکار عمومی آمریکا اجازه نمی‌داد که ایران با این ویژگی‌های فرهنگی تحریم شود.»

این فعال فرهنگی معتقد است اگر این جایگاه را برای موزه‌داری کشور در نظر بگیریم و این نسبت را به آن بدهیم، هیچ چیزی مثل موزه نمی‌تواند بحث وحدت ملی بین اقوام را ایجاد کند. موزه اثبات می‌کند که اقوام مختلف ایرانی دارای رفتار ملی و نشئت‌گرفته از تمدن ایرانی هستند.  

 

او ادامه داد: «امروز برخی به غلط تصور می‌کنند اقوام یک تهدید هستند و باید با بحث نظامی و اطلاعاتی آنها را کنترل کنیم، اما باید بدانیم نقش موزه در ایجاد یک نمایشگاه مشترک اقوام خیلی مؤثر است و با یک‌هزارم بودجهٔ نظامی می‌توان آن را محقق کرد؛ مشابه اتفاقی که در ایالت باسک اسپانیا رخ داد و با موزهٔ گوگنهایم بحث جدایی‌طلبان آن منطقه از بین رفت. به همین دلیل نقش موزه در بحث امنیت ملی اهمیت دارد. باید بتوانیم این جایگاه را برای موزه و ظرفیتی که آنها دارند، در نظر بگیریم و این مسئله در طول دهه‌ها مغفول مانده است.»‌

 

کارگر در ادامه گفت: «دولت‌ها فکر می‌کنند موزه جایی است که چند شیء دارد و نمی‌تواند در رفع مشکلات مؤثر باشد. موزه‌ها باید ثابت کنند می‌توانند نقشی در حل مشکلات جامعه داشته باشند. مثال بارز این وضعیت هم در استرالیا رخ داد و یک موزهٔ هنرهای معاصر اعلام کرد که می‌تواند خانواده‌ها را تشویق به فرزندآوری کند. شاید سؤال کنید که ربط این موضوع چیست؟ یکی از اقدامات آنها این بود که کودک را به‌مثابه یک اثر هنری به خانواده‌ها نشان داد. اینکه یک مجسمه از سوی یک هنرمند خلق می‌شود و فرزند هم تحت تربیت والدین یک اثر هنری است.»  

 

او با بیان اینکه قطعاً موزه‌ها با نقش سنتی خودشان برای نمایش و حفاظت اثر دیگر مؤثر نخواهند بود، ادامه داد: «اگر بخواهیم سند ملی موزه‌داری را داشته باشیم، ابتدا باید جایگاه آن را به تمام موضوعات امروز گسترش دهیم و تبیین کنیم. اینگونه است که سند موزه‌داری ملموس می‌شود. ایران دو موضوع بیشتر در جهان ندارد؛ نفت و میراث فرهنگی. دو موضوعی که دنیا در مقابل آن سر تعظیم فرود می‌آورد.»‌