|پیام ما| آب همواره چالش‌های بزرگی برای خاورمیانه و شمال آفریقا (منا) ایجاد کرده است. با رشد سریع،‌ بی‌ثباتی منطقه‌ای و تغییر آب و هوا‌، این چالش‌ها بیش از هر زمان دیگری به چشم می‌خورد. منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا یکی از کم‌آب‌ترین مناطق جهان و سال‌ها است که بحران در این زمینه به تشدید درگیری‌ها و تنش‌های سیاسی در این منطقه دامن زده است. علاوه بر این‌، بحران آب بر سلامت و رفاه مردم منطقه نیز به‌ویژه زنان و کودکان تاثیر گذاشته است. نزدیک به 9 کودک از هر 10 کودک در خاورمیانه و شمال آفریقا،‌ در مناطقی با تنش آبی زیاد یا بسیار زیاد زندگی می‌کنند که پیامدهای جدی بر سلامت،‌ تغذیه،‌ رشد و معیشت آنها در آینده خواهد داشت. «بحران آب در منطقه منا» عنوان گزارشی است که معاونت بررسی‌‌های اقتصادی اتاق تهران منتشر کرده و در آن ضمن شرح این چالش، اقدامات کشورها برای حل آن و راه‌حل‌های پیشنهادی یونیسف را آورده است.

از 17 کشور با وضعیتی وخیم در شاخص تنش آبی، 11 کشور در منطقه «منا» قرار دارند. بر اساس گزارش یونیسف، نزدیک به 66 میلیون نفر در این منطقه فاقد بهداشت اولیه بوده و فاضلاب در این مناطق به اندازه کافی تصفیه نمی‌شود. با افزایش دمای جهانی و تسریع بحران آب و هوا انتظار می‌رود بحران آب منا با وضعیت بدتری مواجه شود که می‌تواند رشد اقتصادی این منطقه را تحت تاثیر قرار بدهد. بنا بر گزارش «بحران آب در منطقه منا»، «بانک جهانی تخمین می‌زند کمبود آب ناشی از تغییر آب و هوا می‌تواند منجر به خسارات اقتصادی تا 14 درصد از تولید ناخالص داخلی منطقه، طی 30 سال آینده شود. با این حال، نوآوری‌های تکنولوژیکی و سیستم‌های پیشرفته مدیریت آب می‌تواند از طریق توسعه کارخانه‌های آب شیرین‌کن و همچنین اجرای برنامه‌های کشاورزی پایدار و بازیافت آب، به کاهش این وضعیت کمک کند.»

از 17 کشور با وضعیتی وخیم در شاخص تنش آبی، 11 کشور در منطقه منا قرار دارند. بر اساس گزارش یونیسف، نزدیک به 66 میلیون نفر در این منطقه فاقد بهداشت اولیه بوده و فاضلاب در این مناطق به اندازه کافی تصفیه نمی‌شود. با افزایش دمای جهانی و تسریع بحران آب و هوا انتظار می‌رود بحران آب منا با وضعیت بدتری مواجه شود که می‌تواند رشد اقتصادی این منطقه را تحت تاثیر قرار دهد

مهسا رجبی‌نژاد، نویسنده این گزارش درباره بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی آورده است: «خاورمیانه و شمال آفریقا کانون جهانی استفاده ناپایدار از آب، به‌ویژه آب‌های زیرزمینی هستند. در برخی کشورها، بیش از نیمی از برداشت‌های فعلی آب از آنچه به طور طبیعی در دسترس بوده، بیشتر است.» علاوه بر بهره‌برداری نامناسب از آب‌های زیرزمینی،‌ بنا به این گزارش 82 درصد از فاضلاب این منطقه بازیافت نمی‌شود که این امر منجر به از دست رفتن فرصتی عظیم برای تامین نیازهای آب در منطقه منا است.
آسیب‌های اقتصادی مرتبط با کمبود آب از دیگر بخش‌هایی است که نگارنده این گزارش به آن توجه نشان داده و به پیش‌بینی‌ها در این زمینه اشاره کرده است: «پیش‌بینی‌هایی که اذعان می‌کنند تا سال 2050 بین 6 تا 14 درصد تولید ناخالص داخلی کشورهای این منطقه متاثر از بحران آب باشد. این در حالی است که علی‌رغم کمبود آب منطقه منا کمترین تعرفه بهای آب در جهان و در کنار آن بالاترین نسبت یارانه‌های عمومی را دراین‌باره دارد. ارزان بودن آب و اختصاص یارانه به آن باعث شده بهره‌وری کل آب در خاورمیانه و شمال آفریقا نصف میانگین جهانی باشد.»
بدترین نسبت برداشت به عرضه آب
تنش آبی در یک چشم‌انداز 20 ساله در منطقه منا چگونه خواهد بود؟ در این گزارش دراین‌باره آمده است: «تنش آب، شاخص رقابت برای منابع آبی بوده و به طور غیررسمی به عنوان نسبت تقاضای آب توسط جامعه انسانی بر آب موجود تعریف می‌شود. در واقع این شاخص کل برداشت سالانه آب (شهری، صنعتی و کشاورزی) را که به صورت درصدی از کل آب‌های سطحی موجود در سطح زیرحوضه‌ها و آب‌های زیرزمینی تجدیدپذیر بیان می‌شود، اندازه‌گیری می‌کند و مقادیر بالاتر در آن نشان‌دهنده بدتر بودن وضعیت کمبود آب در کشورها است. طبق پیش‌بینی‌های موسسه منابع جهانی (WRI) و واحد اطلاعات اکونومیست (EIU) منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در سال 2040، با کسب ارقام بالاتر از 80 درصد، بدترین نسبت برداشت به عرضه آب را در میان سایر مناطق جهان دارد.»
رتبه 13 ایران در تنش آبی
بر اساس گزارش «بحران آب در منطقه منا» طبق پیش‌بینی‌های موسسه منابع جهانی در سال 2015، امتیاز ایران در شاخص تنش آب در سال 2040 به 92.4 خواهد رسید که این رقم در مقایسه با پیش‌بینی‌های صورت گرفته، برای سال‌های 2020 و 2030 افزایش می‌یابد و به معنی تضعیف وضعیت این شاخص در ایران خواهد بود. در میان 174 کشور مورد بررسی، در سال 2040 ایران رتبه 13 را از لحاظ شاخص تنش آبی به خود اختصاص می‌دهد که اگرچه وضعیت آن از کشورهای بحرین، کویت، قطر، امارات متحده عربی، فلسطین، اسراییل، عمان و عربستان سعودی در منطقه بهتر بوده اما قرار گرفتن ایران و سایر اقتصادهای مشابه خاورمیانه در این موقعیت، حاکی از وضعیت وخیم منابع آبی در ایران و سایر کشورهای اشاره شده است.»
راهکارهای کشورهای منا
کشورهای مختلف برای مقابله با تنش آبی مجموعه راهکارهایی را در پیش گرفته‌اند. نمونه آنها بحرین است. این گزارش دراین‌باره نوشته است: «کشاورزی بحرین تا سال 1985 به طور انحصاری بر استفاده از آب‌های زیرزمینی متکی بود، اما پس از آن شروع به تصفیه فاضلاب برای استفاده مجدد از آن کرد؛ به طوری که امروزه آب بازیافتی، 40 درصد از نیازهای این بخش را پوشش می‌دهد». در امارات متحده عربی کشاورزی نوآورانه مدنظر قرار گرفته است تا بتوان با بهره‌گیری از آن،‌ غذای بیشتر را با آب کمتر تولید کرد. دراین‌باره، نگارنده این گزارش به یک استارت‌آپ اشاره کرده و آورده است: «استارت آپ Acres Smart مستقر در امارات، یک مزرعه هیدروپونیک سرپوشیده عمودی است که در مقایسه با روش‌های سنتی، 20 برابر بیشتر غذا تولید می‌کند؛ این درحالی است که برای تولید این مقدار تنها یک دهم سطح زمین نسبت به حالت عادی و 90 درصد آب کمتر استفاده می‌شود.»
همکاری‌های بین‌المللی در زمینه تحقیق برای حل معضل کمبود آب نیز می‌تواند از اهمیت ویژه‌ای برخوردار باشد. گزارش «بحران آب در منطقه منا» در این مورد عمان را مثال زده است: «عمان با دولت هلند برای معرفی ایده‌های جدید در منطقه همکاری می‌کند، که این امر منجر به تبدیل شدن مرکز نمک‌زدایی خاورمیانه در مسقط به عنوان یک مرکز پیشگام برای تحقیقات شده است.»
مراکش نخستین تلاش‌های خود را برای مدیریت آب‌های زیرزمینی از سال 1969 آغاز کرد و اصلاحاتی را درباره اجرای سیاست‌های آب بر طبق استانداردهای بین‌المللی مدیریت یکپارچه منابع آب به تصویب رساند. این گزارش در مورد این موضوع آورده است: «توسعه نهادی با سیاست‌های جدیدی در خصوص مدیریت و حفظ منابع طبیعی از جمله منابع آب زیرزمینی همراه شده که در راستای آن می‌توان به معرفی قراردادهای آبخوان، استفاده مجدد و تصفیه آب، آزادسازی قیمت آب و تصویب استراتژی و برنامه ملی آب اشاره کرد.»
سیاست‌گذاران و مدیران در اردن هم برای مقابله با بحران آب سراغ تلاش‌هایی در زمینه نوآوری بخش خصوصی از طریق تامین مالی بازیافت فاضلاب رفتند و افزایش عرضه آب از طریق نمک‌زدایی را انجام دادند. در مصر بنا بر این گزارش تمرکز بر «تقویت پاسخگویی محلی برای تامین آب و خدمات بهداشتی، به‌ویژه در مناطق روستایی که کمتر خدمات‌رسانی می‌کنند بوده است».
برای مقابله با بحران آب در این منطقه چه باید کرد؟ رجبی‌نژاد به پیشنهادهای یونیسف در این زمینه توجه کرده و آورده است: «حفظ حقوق انسانی افراد برای دسترسی به منابع آب و خدمات مرتبط با فاضلاب، بدون اینکه توسط سایر مصارف آب صنعتی، کشاورزی و… به خطر بیفتد، ایجاد محیطی توانمند همراه با اعمال سیاست‌های ملی و سیستم‌های نظارتی قوی برای رسیدگی به مسئله کمبود آب و نظارت به‌ویژه در زمینه برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی، افزایش آگاهی جامعه مدنی، به‌ویژه جوانان به عنوان عوامل تغییر، در مورد ارزش و حفظ منابع آب، معرفی و انجام طرح‌های واکنشی به تغییر آب و هوا و تخصیص بودجه ملی کافی برای رسیدگی به مسئله کمبود آب» از جمله این راه‌حل‌ها است.
«ایجاد گروه‌های هماهنگی بین وزارتخانه‌های کلیدی مانند آب، کشاورزی، انرژی و اقتصاد و بازیگران بخشی برای حمایت از بازنگری سیاست‌ها و افزایش ظرفیت فنی در کنار حمایت از ظرفیت‌سازی بازیگران کلیدی بخش آب، از جمله نهادهای نظارتی، اپراتورهای بخش خصوصی و شرکت‌های ملی آب برای ارتقای زیرساخت‌های قدیمی، توسعه عملیات پایدار و کاهش هدررفت آب» از دیگر راهکارهای پیشنهاد شده از سوی یونیسف هستند.
به اعتقاد نگارنده این گزارش «مسئله آب در خاورمیانه و شمال آفریقا، با بحران جدی روبه‌رو است. اگرچه برخی کشورها، با هدف ارزش‌گذاری آب و جلوگیری از کمبود آن، اقدام به استفاده از فناوری‌های گوناگون کرده‌اند، اما سایر کشورها نتوانسته‌اند از این بحران عبور کنند، از این رو با عواقب آن هم از نظر توسعه اقتصادی و هم از جنبه مشکلات جدی سیاسی و اجتماعی روبه‌رو شده‌اند.»
ایران کشوری است که با چالش جدی در حوزه آب مواجه است. نمونه آن را می‌توان در تاثیر فرونشست بر زندگی بیش از 20 میلیون ایرانی،‌ خشک شدن تالاب‌ها‌ و رودخانه‌ها،‌ انواع و اقسام پروژه‌های انتقال آب و… دید. از این روست که همانطور که بارها و بارها کارشناسان بر آن تاکید کرده‌اند بایستی در کنار یک کار بین‌بخشی و هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف،‌ در این زمینه سیاست‌گذاری‌های اندیشیده‌ شده‌ای بر اساس نظرات کارشناسان تدوین شود.