موزه‌ها یادآور گذشته کهن هستند و نمایان‌گر تاریخ. اما برای اینکه به زمانی لقب تاریخ بدهیم چقدر باید به عقب برویم؟ چند صد سال یا چند هزار سال باید به عقب برویم تا آثار آن دوره را تاریخی بنامیم؟ در این میان آثار ارزشمندی که نه آنقدر قدیمی هستند که در تعبیر عامیانه «تاریخی» نامیده شوند و نه اینقدر هم جدید هستند که ارزش والای آنها در ذهنمان باقی مانده باشند چه حکمی دارند؟ می‌توان به آنها «تاریخ نزدیک» گفت.
قرن چهارده شمسی با تغییر در بسیاری از جنبه‌های زندگی ایرانیان همراه بود و تلاش برای ایجاد مدرنیته شکل زندگی و نگرش ایرانیان را دچار تحول کرد. کم‌کم شهرنشینی تبدیل به یک برتری شد و روستاییان گاه آهسته و گاه تند مسیر شهر را در پیش گرفتند. این میان آثار ارزشمندی دچار نگاهی سهل‌انگارانه شده و تخریب و فراموشی سرنوشت آیین‌ها و آثار قدیمی بسیاری شد. یکی از این ارزش‌ها، هنر معماری بومی مناطق مختلف ایران است که نشانه‌ای از بلوغ فکری و سازگاری مردمان ایران زمین با محیط ‌زیست بوده. موزه میراث روستایی گیلان از همین نشانه‌ها می‌گوید.

خانه‌های قدیمی به بهانه پیشرفت یکی پس از دیگری تخریب می‌شدند و در این میان دانش بومی ساخت آنها و هویتی که به همراه داشتند هم در لابلای سقف و دیوارهای آنها فرو می‌ریخت. هر خانه با معماری خاص خود هویتی بود برای آیندگان تا به دانش و مهارت گذشتگان خود افتخار کنند. اما چه باید می‌کرد در مقابل سیل بزرگ تخریب این میراث ارزشمند؟ یکی از کارهایی که در دنیا هم تجربه‌های موفقی از آن وجود دارد موزه‌های روستایی است که این بار به بازدید تنها نمونه ایرانی آن در استان سرسبز گیلان رفتیم.
چرا گیلان؟
در حال حاضر تنها موزه میراث روستایی ایران در گیلان دایر است. در گیلان به علت تنوع اقلیم (ساحل، جنگل، جلگه، کوهپایه و کوهستانی)، نوع فعالیت کشاورزی و فرهنگ دارای سبک‌های معماری مختلفی است که در مناطق مختلف آن قابل مشاهده است.
به‌طور مثال پوشش سقف برای منطقه پرباران گیلان نکته حائز اهمیتی است که در هر منطقه با توجه به مصالح موجود نسبت به تامین آن اقدام می‌شد. در مناطق کوهستانی از تخته‌های چوبی مقاومی که از مغز درخت بلوط و راش، در مناطق تالابی از گیاه تالابی گالی و در مناطقی که کاشت برنج رونق دارد از کلوش (ساقه گیاه برنج) استفاده می‌شود.
ایده اولیه ایجاد موزه میراث روستایی
محمود طالقانی، بنیان‌گذار و سرپرست موزه میراث روستایی گیلان در کتاب میراث روستایی در مورد ایده اولیه آن می‌نویسد: «اندیشه اولیه ایجاد نخستین موزه میراث روستایی کشور در گیلان، در جریان زمین‌لرزه خرداد 1369 رودبار- منجیل به ذهن من رسید. با وجود این که بیش از 12 سال شکیبایی و پیگیری مستمر لازم بود تا سرانجام در سال 1381 شرایط مناسبی برای انجام مطالعات مقدماتی آن فراهم آمد و در نهایت در بهار 1384 اولین کارگاه موزه در پارک جنگلی سراوان راه‌اندازی شد.» او در مورد نقش‌آفرینی موزه میراث روستایی هم می‌گویداین موزه یکی از راه‌های رفع مشکلات فرهنگی و اجتماعی و آشتی دادن مردمان این سرزمین با گذشته نزدیک‌شان است، چرا که از این رهگذر از دانش و فناوری بسیار ارزشمند پدران خود آگاه می‌شوند، در حوزه مسائل فرهنگی با اخلاق، باورها و ارزش‌های آنان آشنا می‌شوند و در نهایت آسیب‌پذیری آنان از تهاجمات فرهنگی به شدت کاسته می‌شود.
مشخصات موزه روستایی گیلان
در حال حاضر موزه میراث روستایی گیلان با 45 هکتار مساحت دارای 9 روستا متعلق به 9 حوزه فرهنگی – معماری گیلان دایر است. این مجموعه‌ها از طریق واچینی و دوباره‌چینی 27 مجموعه مسکونی و ده‌ها سازه جانبی و بازسازی 6 بنای عمومی از اقصی نقاط استان گیلان در محوطه موزه شکل گرفته است. قرارگیری این موزه در پارک جنگلی سراوان فضایی زیبا را برای آن فراهم کرده است که با طراحی برکه، شالیزار بر زیبایی و جذابیت آن افزوده شده. در اطراف تعدادی از این خانه‌ها زنان گیلانی در حال پخت و آماده‌سازی خوراکی‌های بومی هستند و شنیدن موسیقی گیلکی در این فضا بازدیدکننده را به فرهنگ بومی نزدیک‌تر می‌کند. بازدید از غرفه‌های تولید و عرضه صنایع‌دستی گیلان و همچنین تماشای هنرنمایی هنرمندان گیلانی در بخشی از موزه هم لذت این بازدید را دوچندان می‌کند. با توجه به مساحت و تعداد زیاد جاذبه‌ها شاید دیدن کل موزه در یک روز، کار سختی باشد. برای همین است تعدادی از بازدیدکنندگان می‌گویند این چندمین بار است که به موزه آمده‌اند تا بتوانند تمام موزه را ببینند.
بازآفرینی خاطرات
در بین بازدیدکنندگان موزه، تعداد افراد محلی بسیار زیاد است که می‌تواند نشانه‌ای از برقراری ارتباط میان مردم و موزه میراث روستایی باشد. در این زمینه محمود طالقانی می‌گوید: «موزه روستایی محل نمایش اشیای باستانی و قدیمی نیست. در این موزه زندگی گذشته نزدیک مردمان روستا به‌طور واقعی به نمایش گذاشته می‌شود و درست به همین لحاظ برای بسیاری از بازدیدکنندگان یادآور خاطرات دوران کودکی، نوجوانی و جوانی است که آن را با غرور و افتخار برای فرزندان خود بازگو می‌کنند.»
همزیستی با محیط زیست
موزه‌های میراث روستایی به معنای واقعی یادآور این واقعیت‌اند که پدران و مادران ما می‌توانستند در حین همزیستی با محیط زیست‌، مطلوب‌ترین شرایط زندگی را برای خود فراهم آورند. آنان دانش و تجربه ساخت خانه‌هایی را داشتند که پس از گذشت بیش از یک قرن و تحمل سوانح طبیعی مانند زلزله، سیل، برف سنگین و… فرو نریزند و سالم بمانند و فرزندانشان آن را به عنوان میراث معماری واچینی و در محل موزه دوباره‌چینی کنند.
اتفاقی بزرگ در سایه کم‌توجهی
در بازدید از موزه به بناهایی بر می‌خوریم که نیاز به مرمت دارند و به همین خاطر امکان بازدید از آنها وجود ندارد. علاوه بر این برخی از خانه‌ها هم راهنمایی در نزدیکی آنها وجود نداشت تا توضیحاتی به بازدیدکنندگان بدهند و نحوه ورود به خانه‌ها را متذکر شوند. به علت گل‌آلود بودن زمین محوطه در اکثر اوقات سال تابلویی به بازدیدکنندگان تذکر می‌دهد که با کفش وارد بنای داخلی خانه‌ها نشوند اما در برخی از بناها که راهنمایی وجود ندارد شاهد بی‌توجهی تعدادی از بازدیدکنندگان هستیم که باعث کثیفی و تخریب زیراندازهای حصیری شده‌اند. یکی از راهنمایان موزه از کم‌توجهی به این موزه کم‌نظیر گلایه می‌کند که تعدادی از بناها نیازمند مرمت‌اند ولی به دلیل نبود بودجه امکان مرمت وجود ندارد و میزان تخریب هر روز بیشتر می‌شود. او درباره علت کم بودن تعداد راهنمایان موزه هم می‌گوید: «تعداد راهنماها کم است و همین تعداد کم هم تا سال گذشته به صورت روزمزد با تسویه حقوق در پایان سال فعالیت می‌کردند. البته امسال به صورت قراردادی همکاری با موزه ادامه دارد اما همچنان تعداد راهنمایان کم است و جوابگوی تعداد بازدیدکنندگان و تعداد مجموعه‌ها نیست.»
الگوبرداری از اتفاقات خوب
موزه میراث روستایی گیلان، یک موزه خوب است که برای بازدیدکننده بومی یادآور خاطرات است و بازدید‌کننده غیربومی را با دانش بومی مردمان این دیار آشنا می‌کند. همچنین وجود مناظر زیبا و خانه‌های اصیل فضایی مناسب برای عکاسی در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهد. با این همه جای اینگونه موزه‌ها در جای جای ایران خالی است؛ به ویژه که هر گوشه این سرزمین معماری منحصر به فرد خود را داشته که نشان از دانش مردمان این دیار در همنشینی با طبیعت و استفاده پایدار از مواهب طبیعی است.