اولین تحصیلکرده‌ کرمانی در اروپا

حاجی محمدخان کرمانی پسر دوم محمد ‌اسماعیل‌ خان وکیل‌الملک و برادر کوچک‌تر مرتضی‌قلی‌خان وکیل‌الملک ثانی (حاکم کرمان در سال‌های 1285 تا 1294 ق است.)

«جناب وکیل [مرتضی قلی‌خان] را سه برادر است. اول حاجی محمد خان. مرحوم وکیل‌الملک او را به پاریس فرستاد. خط فرانسه را در مدت توقف واقف شد. سه ماه قبل از انتقال (فوت) پدر بی‌مثال مراجعت کرد. بعد از فوت وکیل‌الملک، برحسب استدعای مرتضی قلی‌خان وکیل‌الملک (ثانی) و لیاقت خود مشارالیه، در جزو پیشخدمت‌های حضور همایونی منسلک گردید.» 

دکتر باستانی پاریزی در مورد وی معتقد است:«با توجه به اطلاعات منابع، بی‌تردید حاجی محمدخان در روز عید قربان متولد شده و بنا به رسم کرمانی‌ها که  بچه‌های متولد این روز پیشوند «حاجی» بر نام آن‌ها گذاشته می‌شود. وی نیز بدین شکل نامش حاجی محمدخان شده است.» 

حاجی محمدخان جزو اولین گروه دانشجویان ایرانی بود که به سرپرستی امیر نظام گروسی به همراه هفت نفر دیگر به فرانسه جهت تحصیل عزیمت می‌کند. 

«حاجی محمدخان کرمانی، پسر محمد اسماعیل‌خان وکیل‌الملک در مدرسه‌ «سن لووی» مشغول تحصیل مقدمات است و برای داخل شدن به مدرسه نظامی «سن سیر» خود را حاضر می‌کند. معلمین او از طرز تحصیل و رفتار او نهایت خشنودی را دارند. در تاریخ و جغرافیا و زبان فرانسه و علم هندسه ترقیات زیاد کرده؛ جوان با ذکاوت و استعداد و قابل هر نوع ترقی است.» 

اما به دلایلی، سه سال بعد از این اعزام، ناصرالدین شاه نظرش نسبت به اعزام دانشجو تغییر نموده و این گروه هشت نفره به ایران باز می‌گردند «… در خصوص روانه داشتن بعضی متعلّمین ایران که در پاریس بودند، چندی قبل به حسن‌علی‌خان وزیر مختار دولت علّیه مقیم آنجا، امری صادر گردیده بود. مشارالیه حسب‌الامر، هشت نفر از شاگردان مزبور را که فارغ‌التحصیل بودند به دربار معدلت‌مدار همایون فرستادند و کتابچه‌ای در تعریف و توصیف و تشخیص درجات ترقی آن‌ها معروض داشته است … حاجی محمدخان پسر وکیل‌الملک نیز در این مدت به واسطه معلمین مخصوص مشغول تحصیل بوده، علاوه بر تحصیل علوم متداوله در تحریر و تلفظ خط و زبان فرانسوی قدرتی کامل و مهارتی حاصل کرده و خود را برای خدمت دولت علیه قابل نموده است.» 

نکته قابل توجه در مورد حاجی محمدخان کرمانی این است که وی به رغم آن که جزو اولین تحصیلکرده‌های ایرانی و به قولی فرنگ‌ رفته بود، اما پس از مراجعت به ایران، در دربار و تهران نماند و حتی پس از مراجعت به کرمان نیز مصدر کار و سمتی نگردید و با سرخوردگی کامل منزوی گردید، به نحوی که اکنون حتی نامش برای اکثر علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ کرمان گمنام است. دکتر باستانی پاریزی در این مورد معتقد است، مراجعت حاجی محمدخان کرمانی به زادگاهش، مقارن با واقعه‌ اول قیام شال‌باف‌ها و درگیری برادر ارشدش ـ مرتضی قلی‌خان وکیل‌الملک ثانی ـ با این جریان بود، که در نهایت منجر به عزل وی از حکومت کرمان گردید. به تعبیر باستانی پاریزی:«حاجی محمدخان وکیل‌الملکی البته زبان فرانسه را می‌دانست و به قول محرّر تاریخ کرمان «خوب هم می‌دانست»، ولی زبان دیگری را که در آن وقت در جامعه‌ ایران کاربرد داشت، اصلاً  فرا نگرفته بود. او زبان طبقات محروم شال‌باف را هرگز درک نمی‌کرد. او طرحی برای حل مسئله شال‌بافان کرمان نداشت… آموخته‌های حاجی محمدخان برای جواب قحطی در کرمان ـ سرزمینی که بیش از 12 سانتی‌متر بارندگی متوسط ندارد ـ نیز تکافو نمی‌کرد. جواب قحطی‌ها و کمبودها را پدرش و برادرش با ایجاد باغ‌ها و آبادی‌ها و ساختن قلعه‌ها و کاروان‌سراها و حمام‌ها بهتر می‌توانستند بدهند. جواب وبای عام کرمان را هم در چنته نداشت… حاجی محمدخان هر چه جستجو می‌کرد، در جامعه‌ی کرمان برای خود جایی پیدا نمی‌کرد … او در جامعه‌ کرمان غریب‌تر و بینواتر از هر کس بود… و در نهایت آن طور که معروف است به مسکن‌های دیگر و مخدرات پناه برد و خیلی زود، بلاعقب، درگذشت.»