تقریباً شش سال پیش (هشتم فروردین سال ۱۳۹۶- ۲۸ مارچ ۲۰۱۷) بود که موافقتنامه‌ای بین ایران و فدراسیون روسیه برای لغو روادید سفرهای گروهی شهروندان دو کشور از سوی وزرای امور خارجه امضا شد، اما این تفاهمنامه با گذشت شش سال هنوز اجرایی نشده است. حالا «علی‌اصغر شالبافیان» معاون گردشگری وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از اجرای این تفاهمنامه در آینده‌ای نزدیک خبر می‌دهد؛ اتفاقی که اگر رخ دهد اولین تجربۀ ایران در حوزۀ لغو روادید گروهی گردشگری خواهد بود و حتی می‌تواند زمینۀ امضای چنین تفاهمنامه‌هایی را با سایر کشورها فراهم کند. «پیام ما» در گفت‌وگو با کارشناسان نحوۀ اجرای این تفاهمنامه، نتایج آن و دلایل تأخیر در اجرایش را بررسی کرده است.

بخش کلی تفاهمنامۀ ایران و روسیه پیش از شیوع کرونا به نتیجه رسید و بعد از پاندمی، اواخر سال ۱۴۰۰ ایران آمادگی خود را به طرف روس اعلام کرد، اما روسیه به‌دلیل مدیریت کرونا هنوز آمادگی لازم را برای پذیرش گردشگر نداشت. در شهریور سال ۱۴۰۱ بود که روسیه آمادگی خود را برای این تفاهمنامه اعلام کرد و ماجرا پیگیری شد. این، توضیحاتی است که «علی‌اصغر شالبافیان» معاون گردشگری وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی داده. حالا مدیرکل نظارت و ارزیابی خدمات گردشگری دربارۀ لغو ویزای گروهی براساس تفاهمنامۀ مشترک گردشگری میان ایران و روسیه به «پیام ما» می‌گوید: «به استناد تفاهمنامه‌ای که بین ایران و روسیه بسته شده، ویزای گروهی برای مسافرانی که از طریق آژانس‌های مسافرتی جابه‌جا می‌شوند، لغو شده است. به این معنا که دیگر نیازی به اخذ ویزا در سفرهای گروهی نیست، اما به‌معنای آن نیست که الزاماً باید همۀ سفرهای دو طرف به‌صورت گروهی باشد، بلکه سفرهای غیرآژانسی و انفرادی هم انجام می‌شود که طبیعتاً نیازمند ویزاست.»
به گفتۀ «یحیی نقی‌زاده» لغو ویزای گروهی برای حوزۀ گردشگری ایران یک تجربۀ اولیه و مهم است، چون قرار است این تفاهم با چند کشور دیگر هم اجرایی شود: «سیاست کلی گردشگری مبتنی‌ بر این است که سفرها به‌صورت حرفه‌ای و از طریق آژانس‌ها صورت گیرد؛ اتفاقی که با این مسئله رخ می‌دهد، وابستگی یا اجرای تورها با دخالت و مباشرت آژانس‌هاست که گردشگری حرفه‌ای را برای ما رقم می‌زند. این اتفاق منجر به تقویت حوزه‌های اقتصادی، اجرایی و حتی بیشتر نشان دادن توانمندی‌های کشور در حوزۀ گردشگری می‌شود.»

تفاهمنامۀ ایران و روسیه برای لغو روادید سفرهای گروهی شهروندان دو کشور تا پایان 2023 میلادی امضا شده است، درحالی‌که اصل توافقنامه مدت‌دار نیست، اما این بازۀ زمانی تعیین شده بود که کلیات و تفاهم‌ها نهایی شود و مسئولان می‌گویند برای استمرار آن مشکلی وجود نخواهد داشت

او از انتخاب یک مرکز هماهنگ‌کننده برای اجرای این توافقنامه هم خبر می‌دهد و می‌گوید: «نشست‌های زیادی بین فعالان گردشگری در ایران از یک‌سو و فعالان ایرانی و روسی در حوزۀ رسمی دیپلماتیک و در حوزۀ کارشناسی و اجرایی بین آژانس‌ها برگزار شده است. درنهایت کانون جهانگردی و اتومبیل‌رانی ایران به‌عنوان کانون هماهنگ‌کننده از سوی ایران انتخاب و از سمت روسیه هم یک نهاد هماهنگ‌کننده معرفی شد. حدود 83 آژانس در کشور که امکان، توانمندی و علاقه‌مندی فعالیت در حوزۀ گردشگری روسیه در ایران را دارند، انتخاب و به طرف مقابل معرفی شده‌اند. از سوی کشور روسیه هم بیش از 300 آژانس را انتخاب و برای فعالیت در این حوزه اعلام آمادگی کرده‌ است.»
نقی‌زاده دربارۀ دیگر فعالیت‌ها در این حوزه هم بیان می‌کند: «اقدامات زیادی از سوی وزارت امور خارجه، ناجا، فراجا و حوزه‌های امنیتی و کنسولگری روسیه در قالب جلسات مختلف انجام شده است. همچنین گروه‌هایی از فعالان آژانسی کشور در قالب سفرهای تخصصی به‌منظور آشنایی با ظرفیت‌ها و آشنایی با فعالان طرف مقابل به روسیه سفر کرده‌اند. امسال هم تاکنون دو گروه از روسیه به ایران سفر کرده‌اند و بازدیدهایی از هتل‌های ایران و ظرفیت‌های گردشگری شیراز، اصفهان و یزد هم داشته‌اند.»
این فعال حوزۀ گردشگری با بیان اینکه ظرفیت‌های گردشگری این مناطق مورد توجه طرف‌های روسی قرار گرفته است، ادامه می‌دهد: «یکی از موارد جالب در این‌ باره تأکید بر خواهرخواندگی اصفهان و سن‌پترزبورگ بود و همچنین توجه به اشتراکات فرهنگی که بین دو کشور وجود دارد. غذاهای متنوع و صنایع‌دستی این شهرها هم برای آنها جالب بود.»‌
این مسئول دربارۀ زمان این تفاهمنامه که برای دوره‌ای تا پایان 2023 میلادی امضا شده است و اینکه آیا در پایان مشکلی برای تداوم آن وجود خواهد داشت، یا خیر؟ عنوان می‌کند: «اصل توافقنامه مدت‌دار نیست، اما یک بازۀ زمانی تعیین شده بود که کلیات و تفاهم‌ها نهایی شود. تمام تلاش ما هم این است که تا پیش از رسیدن به زمان انقضا، این فعالیت‌ها شروع شود و توجیه تمدید قضیه را داشته باشد.»

رئیس هیئت‌مدیرۀ انجمن صنفی دفاتر سفر هوایی، گردشگری و زیارتی تهران: از مسئولان دو کشور درخواست کردیم تفاهمنامۀ گردشگری ایران و روسیه از بلاتکلیفی خارج شود. با وجود گرفتن ویزا، برای اتباع ایرانی همچنان مشکلاتی وجود دارد، درحالی‌که اتباع روسی بسیار راحت‌تر به ایران سفر می‌کنند

مدیرکل نظارت و ارزیابی خدمات گردشگری دربارۀ موانعی که باعث شد اجرای این تفاهمنامه طولانی شود هم بیان می‌کند: «بیشترین مسئله مربوط به اختلالی است که پاندمی کووید-19 ایجاد کرد و بعد از آن هم کارهای اداری و اجرایی، هماهنگی‌های بین‌ بخشی، شناسایی‌ آژانس‌ها و بررسی شرایط اجرایی از سوی آنها، نشست‌های ضروری و حتی هماهنگی‌های مرزبانی و بهداشت و … باعث شد که این روند کمی زمان‌بر شود. مسئلۀ خاصی وجود نداشته و حتی این وضعیت از سوی طرف روس هم مورد تأکید است که به‌سرعت اجرایی شود و این مسئله تا زمان برقراری فصل گردشگری در دو کشور انجام شود.»
تأکید بر گردشگری دوطرفه
«دو هزار دفتر خدمات مسافرت هوایی و گردشگری در تهران فعالیت دارند و ظرفیت همکاری در حوزۀ گردشگری بین ایران و روسیه می‌تواند بسیار وسیع باشد، اما نکتۀ مهم این است این مبادله‌های توریستی به‌صورت دوطرفه صورت گیرد و همانطور که ما برای اعزام گردشگر تلاش می‌کنیم، فعالان حوزۀ گردشگری روسیه نیز برای ارسال توریست به ایران تلاش کنند.»
رئیس هیئت‌مدیرۀ انجمن صنفی دفاتر سفر هوایی، گردشگری و زیارتی تهران با بیان این مطلب در توضیح بیشتر به «پیام ما» می‌گوید: «هفتۀ گذشته در ایران میزبان هیئتی از سن‌پترزبورگ و چند ناحیۀ دیگر از روسیه بودیم و در همان جمع از مسئولان دو کشور درخواست کردیم تفاهمنامۀ گردشگری ایران و روسیه که شش سال پیش امضا و اکنون دو سال است نهایی شده است، از بلاتکلیفی خارج شود. مسئله‌ای که وجود دارد این است که با وجود گرفتن ویزا، برای اتباع ایرانی همچنان مشکلاتی وجود دارد، درحالی‌که اتباع روسی بسیار راحت‌تر به ایران سفر می‌کنند.»
«امیرپویان رفیعی شاد» معتقد است این، مسئلۀ دیپلماسی دو طرفه و سودمند هم برای گردشگری ایران هم روسیه خواهد بود و در ادامه بیان می‌کند: «در گذشته گردشگری دو طرفه وجود نداشت و ما در بحث تورهای خروجی با روسیه کار می‌کردیم و تورهای ورودی نداشتیم. اما اکنون بعد از نمایشگاه موفق در روسیه اتفاق خوبی رخ داد و این امید وجود دارد که بازار روسیه را در ایران داشته باشیم و مبادله‌های گردشگری دو طرفه شود. البته برای افزایش ورود توریست‌های روسی به ایران باید جذابیت‌هایی را ایجاد کنیم تا توجه آنها برای سفر بیشتر و بازار ایران هم در بازار گردشگری روسیه برقرار شود.»
او دربارۀ اینکه لغو روادید گروهی اتفاق خوبی در حوزۀ گردشگری به شمار می‌رود و این ظرفیت را با چه کشورهای دیگر می‌توانیم برقرار کنیم، توضیح می‌دهد: «تسهیلات سفر می‌تواند آمار گردشگری را افزایش دهد. در ویزای شینگن و گردشگری اروپایی از جمله اسپانیا، فرانسه، ایتالیا و… به‌دلیل همسایگی و نبود محدودیت‌ اگر توریستی به فرانسه سفر می‌کند، می‌تواند به ایتالیا و فرانسه هم سر بزند. این مسئله، آمار گردشگری را به جز مقصد در کشورهای همسایه هم افزایش می‌دهد. در نتیجه با هر یک از کشورها که بتوانیم ظرفیت دوطرفه ایجاد کنیم، میزان گردشگری خروجی و ورودی تراز باشد، مشکل خروج ارز را رفع کند و هم منجر به درآمدزایی ارزی و صادرات پنهان ‌شود، خوب است»
او دربارۀ اینکه چرا این اتفاق تاکنون دربارۀ گردشگری ترکیه و ایران ایجاد نشده است؛ آن هم با وجودی که گردشگران ترکیه به‌راحتی به ایران هم سفر می‌کنند، عنوان می‌کند: «باید انگیزش سفر و خاستگاه گردشگران آن کشور را بشناسیم و نسبت به آن برنامه‌ریزی کنیم. این تجربه را در مقابل کشوری مثل عراق داریم که برای زیارت بارگاه امام هشتم (ع) به ایران سفر می‌کنند و در گردشگری مذهبی برای آنها موفق عمل کرده‌ایم. مسئلۀ دیگر هم زیرساخت‌هاست.»
رفیعی شاد دربارۀ فراهم بودن این زیرساخت‌ها در کشور هم می‌گوید: «زیرساخت‌ها با توجه به نیاز فعلی ما شاید جوابگو باشند، اما اگر قرار باشد آمار گردشگران افزایش پیدا کند، خیر. همین حالا هم زمانی که دو نمایشگاه بین‌المللی در تهران برگزار می‌شود، اقامتگاه‌ها با مشکل مواجه می‌شوند و ظرفیت هتلی نداریم. البته ابزارهای دیگر هم باید مهیا شوند و تفاوت فرهنگ‌ها هم نکتۀ مهمی است. ما دربارۀ توریست چینی صحبت می‌کنیم، اما بررسی کنیم چه تعداد رستوران چینی در تهران وجود دارد. یک توریست مقیم غرب تهران برای خوردن یک غذای چینی باید در ترافیک خودش را به مرکز شهر برساند و این مسئله را باید به‌عنوان یک چالش دید.»
این فعال حوزۀ گردشگری تأکید می‌کند: «این موارد باید ارزیابی و نیازسنجی شود. اگر رفع شود، جذب گردشگر رخ می‌دهد و برای کشور هم سودمند خواهد بود. قطعاً ارزآوری سودآور و زودبازده که صنعت توریسم برای هر کشوری دارد را با هیچ‌یک از صنایع دیگر نمی‌توان سنجید.»
***
آنچه در دنیا شاهد هستیم توجه جدی به حوزۀ گردشگری و ایجاد هر چه بیشتر زیرساخت‌های این حوزه است. حالا به نظر می‌رسد اگر تفاهمنامه با روسیه پس از شش سال و پیش از پایان سال میلادی جاری به نتیجه برسد، یک گام مثبت برای گردشگری ایران هم رخ دهد. از سوی دیگر ساماندهی‌ تورهای گردشگری از سوی نهادهای رسمی هم می‌تواند گردشگری حرفه‌ای در ایران را برای اولین‌بار تقویت کند که نتیجۀ آن به تأکید کارشناسان، منجر به درآمدزایی ارزی و صادرات پنهان و درآمد جایگزین نفت شود.