«حمزه عشوری» مدیرکل حفاظت محیط زیست گیلان به‌تازگی از بسته‌شدن مسیرهای خروج آب تالاب جوکندان به دریای خزر با استفاده از یک دستگاه بیل زنجیری خبر داده است و ابراز امیدواری کرده ماندگاری آب در تالاب بیشتر و سطح تراز آب تالاب افزایش یابد‌. گرچه این اقدام اندکی حال جوکندان را بهتر می‌کند،‌ اما این تالاب با چالش‌های متعددی روبرو است که بسته‌شدن این کانال، اولین گام برای رفع آنها به‌شمار می‌رود.

تحمل مشقت و سختی زیاد برای آبادکردن یک منطقه، در زبان تالشی «جون‌ کندون» خوانده می‌شود!‌ این عبارت به‌مرور زمان مانند بسیاری اصطلاحات دیگر برای خواندن نام یک «ده» در حوالی تالش اندکی ساده‌سازی و بدل به «جوکندان» شده است. تالابی را هم که در همان حوالی قرار دارد، جوکندان می‌خوانند. نام این تالاب با وضعیت کنونی آن بسیار سازگار است. مشقت بسیاری باید کشید تا جوکندان، بتواند به تعادل زیستی خود بازگردد.
تورهای رهاشده‌، بلای جان پرندگان
«فردین نظیری» پرنده‌نگر و فعال محیط‌زیست به «پیام ما» می‌گوید: این تالاب به‌دلیل موقعیت جغرافیایی خود در مسیر مهاجرت پرندگان مهاجر قرار دارد‌، همچنین از آنجا که جوکندان یک تالاب ساحلی در مسیر گذر پرندگان کنارآب‌زی و یا پرندگان شکاری است که برای استراحت کوتاه یا یک دوره طولانی‌مدت به این تالاب می‌آیند.
به گفتۀ نظیری سال 97 اداره‌کل محیط زیست گیلان طرحی برای این تالاب در نظر گرفت که کارشناسی نشده بود. او می‌افزاید: «براساس این طرح در قسمت غربی تالاب حوضچه‌های عمیق و بزرگی ایجاد کردند که عمق آنها چند برابر تالاب بود. شنی‌بودن بستر تالاب و عمق بالاتر حوضچه‌ها باعث زهکش‌شدن آب به‌سمت حوضچه‌ها شد. علاوه‌بر اینها کانالی از تالاب به حوضچه‌ها کشیده شد که آب زیادی را به‌سمت تالاب هدایت می‌کرد و از آنجا به دریا ریخته می‌شد‌‌، البته خوشبختانه در روزهای اخیر شاهد بسته‌شدن کانال هستیم.»

یک فعال محیط زیست: هشت خروس کولی معمولی بین شنزارهای تالاب جوکندان زادآوری می‌کنند، اما صیادانی که در این منطقه کلبه دارند از چند سگ نگهداری می‌کنند یا تورهای خود را آنجا رها می‌کنند. سگ‌ها تهدیدی برای این گونه هستند و تورها هم باعث گیر افتادن پرنده‌ها می‌شوند

او از نارضایتی فعالان محیط زیست و کارشناسان حیات‌وحش از این حوضچه‌ها و کانال می‌گوید و می‌افزاید: «ما از همان ابتدا مخالفت خود را با این طرح اعلام کردیم و از سال 98 تلاش‌های زیادی برای بسته‌شدن کانال انجام دادیم که در نهایت در روزهای آتی پس از بیش از سه سال پیگیری محیط زیست این کار را انجام داد.»
«خروس کولی» یکی از گونه‌هایی است که بین شن‌زارهای حاشیۀ دریاچه جوجه‌آوری می‌کند. نظیری دراین‌باره می‌گوید: «در چند سال گذشته شاهد بودیم هشت خروس کولی معمولی بین شنزارهای تالاب زادآوری می‌کنند، اما هرکدام از صیادانی که در این منطقه کلبه دارند سه الی چهار سگ نگهداری یا تورهای بلااستفاده خود را در آنجا رها می‌کنند. سگ‌ها تهدیدی برای این گونه هستند و در کنار آن تورها هم باعث گیرافتادن پرنده‌ها می‌شوند. در این زمینه وظیفۀ ادارۀ محیط زیست است که با شیلات رایزنی کند و یا آموزش‌های لازم را به ماهیگیران دربارۀ رها نکردن تورها و یا مدیریت تعداد سگ‌ها و… بدهد.»
شکار پرندگان از دیگر چالش‌های جوکندان است‌، به‌شکلی که به گفتۀ این فعال محیط زیست از 30 الی 40 طاووسک یک جفت هم در یک ساله اخیر در این تالاب دیده نشده‌‌است. او می‌افزاید: دربارۀ کسانی که این شکارها را انجام می‌دهند، حرف و حدیث‌های زیادی وجود دارد که باید به شکل جدی به ابهام‌های بخش رسیدگی شود.
نظیری در 15 سالی که تالاب را پایش کرده رکورد گونه‌های باارزشی را دارد. او می‌گوید: «یک گونۀ پرنده در این تالاب رکورد کردم که در ایران دیده نشده بود و 15 تا 16 گونه‌ هم برای اولین‌بار در استان گیلان رکورد شد. حفظ این تالاب واجب است و نباید از آن شانه خالی کرد. ما یک جفت عقاب دریایی دم‌سفید جوجه‌آور در تالاب داریم. تا سال قبل جوجه‌آوری این عقاب را ندیده بودیم، ولی امسال آشیانه‌اش که در آن جوجه قرار داشت مشاهده شد. بااین‌حال این عقاب به‌دلیل کمبود تغذیه تنها یک جوجه دارد و از آن نگهداری می‌کند. ما در ایران تنها یک جفت دیگر عقاب دریایی دم‌سفید جوجه‌آور شناسایی کرده‌ایم که در انزلی است.»

رئیس ادارۀ حفاظت و احیای تالاب‌های گیلان: همه باید دست به دست هم دهیم تا جوکندان به شرایط ایده‌آل خود برسد،‌ همچنان که بسته‌شدن کانال کار یک فرد یا اداره نیست و بدون پیگیری، مطالبه و همکاری محلی‌ها این کار امکانپذیر نبود

به گفتۀ نظیری چالش دیگر دربارۀ جوکندان‌، تعرض به این منطقه است. او توضیح می‌دهد: «وقتی برخی از مردم می‌‌بینند سرکشی منظم انجام نمی‌شود، یا درصورت تعرض به تالاب با مانعی مواجه نمی‌شوند،‌ اقدام به چنین فعالیت‌هایی می‌کنند. آنها بخشی از تالاب را به مزرعۀ برنج بدل کرده‌اند. شاهدیم که وسط نیزار، مزرعه ایجاد کرده و کلبه ساخته‌اند. باید به چنین فعالیت‌هایی توجه شود. توجیه‌نشدن مردم، از کم‌کاری‌های محیط زیست است که در این زمینه با دادستانی‌ آن‌چنان که باید هماهنگ نیست و همین باعث‌شده برخی برای در اختیار گرفتن زمین رایگان،‌ به جوکندان دست‌اندازی کنند.»
به‌جای سخن گفتن، عمل کنیم
«عباس عاشوری» رئیس ادارۀ حفاظت و احیای تالاب‌های حفاظت محیط زیست گیلان در گفت‌وگو با «پیام ما» با بیان اینکه تالاب جوکندان با وجود نداشتن برنامۀ مدیریت جامع، دارای کارگروه مدیریت زیست‌بومی است،‌ می‌گوید: «سخن‌گفتن دربارهٔ گذشته‌، مشکلی را حل نمی‌کند. ما کارگروه مدیریت تالاب‌ جوکندان را تشکیل داده‌ایم که در آن ذینفعان دولتی، سمن‌ها و جامعۀ محلی حضور دارند زیرا معتقدیم این چالش‌ها زمانی برطرف می‌شود که مشارکت تمام ذینفعان را داشته باشیم.»
او با بیان اینکه درصورت عدم مشارکت جامعۀ محلی شاهد ادامۀ تعارض در این منطقه خواهیم بود، به موضوع کانال در جوکندان اشاره می‌کند و می‌افزاید: «اگر مردم در مدیریت تالاب دخیل نباشند‌، اولین گروهی که به‌هر نحوی اقدام به باز کردن کانال خروجی آب تالاب به دریا می‌کنند، جامعۀ محلی هستند. ازهمین‌رو، ما رویکرد اکوسیستمی را که کنوانسیون رامسر هم بر آن تأکید دارد، دنبال می‌کنیم تا گام‌به‌گام چالش‌ها را برطرف کنیم. نخستین مرحله هم بستن این کانال با کمک امور آب شهرستان بود.
به گفتۀ رئیس ادارۀ حفاظت و احیای تالاب‌های حفاظت محیط زیست گیلان تعیین حد بستر تالاب از جمله اقدام‌های زیربنایی دربارۀ تالاب جوکندان است. او اضافه می‌کند: «ما نامه‌ای به آب منطقه‌ای به‌عنوان نمایندۀ وزارت نیرو فرستاده‌ایم تا حد بستر و حریم تالاب را مشخص کند. در همین زمینه هم مطالعات شروع شده است و تا شش ماه آینده مطالعات حد بستر تالاب به دست ما می‌رسد.»
نگارش کتاب برنامۀ جامع مدیریت زیست‌بومی تالاب جوکندان با حضور همۀ ذینفعان تالاب‌ به‌ویژه جامعۀ محلی و سمن‌ها از دیگر اقداماتی است که به گفتۀ عاشوری با تخصیص اعتبار انجام خواهد شد. او می‌‌گوید: «پهنه‌بندی تالاب با حضور همۀ ذینفعان و به‌ویژه با بهره‌گیری از دانش بومی مشخص و تعیین می‌شود.»
سگ‌های محلی‌ تهدیدی برای برخی پرندگان جوجه‌آور تالاب جوکندان هستند که باید لااقل تعداد آنها مدیریت شود. عاشوری هم گرچه به این موضوع معترف است، اما در عین حال اعتقاد دارد که نمی‌توان تمام اقدامات را به یکباره انجام داد. او اضافه می‌کند: «در اولین جلسه کارگروه، موضوع سگ‌ها را مطرح کردیم. بااین‌حال، به‌واسطۀ اولویت‌بندی چالش‌ها‌، این موضوع به‌عنوان گام‌های بعدی برای حفاظت تالاب در نظر گرفته شد.»
به گفتۀ رئیس ادارۀ حفاظت و احیای تالاب‌های حفاظت محیط زیست گیلان،‌ جوکندان یک تالاب دریایی-ساحلی و حیات آن وابسته به دریای خزر است. او می‌‌گوید: «به جای انتقاد و متهم کردن دیگران برای رفع چالش‌های تالاب، همه باید دست به دست هم دهیم تا جوکندان به شرایط ایده‌آل خود برسد،‌ همچنان که بسته‌شدن کانال کار یک فرد یا اداره نیست و با وجود مطالبه و پیگیری‌ها از ادارۀ امور آب و پیگیری فرمانداری و دادستانی و بدون همکاری محلی‌ها این کار امکانپذیر نبود.»
او معتقد است «همه باید نقش خود را برای بهترشدن وضعیت تالاب جوکندان ایفا کنند و بیرون گود نشستن‌، چاره نیست.» عاشوری می‌افزاید: «ما نمی‌توانیم با مردم بجنگیم، باید در تعامل با آنها به راه حل برسیم.»
بخشی از عرصه‌های تالاب توسط محلی‌های به شالیزار بدل شده است، چطور می‌توان با تعامل کسانی را که اقدام به تصرف تالاب کرده‌اند، از این عرصه‌ها خارج کرد؟ عاشوری پاسخ می‌دهد: «زمانی که حد بستر تالاب مشخص شد،‌ وضعیت کسانی که زمین‌هایش در محدوده تالاب هست یا خیر نیز مشخص می‌شود. پس از این مرحله می‌‌توان دریافت چه کسانی سند رسمی یا قانونی دارند و برای کسانی که دارای سند و مدرک قانونی هستند، می‌توانیم کشاورزی پایدار و سازگار با محیط زیست تعریف کنیم و گروه دوم که همان بدون سندها هستند را به منابع طبیعی و مراجع قانونی بسپاریم.»
رئیس ادارۀ حفاظت و احیای تالاب‌های حفاظت محیط زیست گیلان از اختصاص بودجه برای مدیریت و حفاظت از تالاب جوکندان در سال 1402 خبر می‌دهد و می‌گوید: «همچنین دبیرخانه‌ای برای این تالاب در ادارۀ حفاظت محیط زیست تالش داریم و از همه می‌خواهیم بحث‌های خود را با کارشناس ویژۀ این دبیرخانه در میان بگذارند.»