| پیام ما | مجری پروژه سد چم شیر، قویا تاکید دارد تمامی مراحل مطالعات علمی احداث سد طی شده است و آبگیری آن هیچ مشکلی به وجود نمی‌آورد. در مقابل علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، در حاشیه جلسه چهارشنبه سی‌ام آذرماه هیئت دولت در جمع خبرنگاران درباره وضعیت این پروژه گفته است: «ما قبلاً هم اعلام کردیم که اجازه گتوند دوم را نمی‌دهیم و مواضع ما همین است تا راستی‌آزمایی انجام شود. کارشناسان ما و وزارت نیرو مشغول کارهای میدانی هستند و بعد از مشخص شدن نتایج آن اعلام موضع می‌کنیم و هیچگونه آبگیری فعلاً انجام نمی‌شود.» چه عواملی چم‌شیر را به یکی از پرمناقشه‌‌ترین موضوعات در حوزه محیط زیست ایران در هفته‌های اخیر بدل کرده است و منتقدان به چه مواردی درباره این پروژه استناد می‌کنند؟ مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «بررسی اثرات کیفی ناشی از آبگیری سد چم‌شیر» به ابعاد مختلف این سد پرداخته و تلاش کرده ابهاماتی که درباره آن وجود دارد را مطرح کند.

«رود زهره از رودخانه‌های مهم جنوب کشور است و سرچشمه اصلی آن در غرب استان فارس و شرق استان کهگیلویه و بویراحمد واقع شده و با طی مسیر ۵۲0 کیلومتری به خلیج فارس می‌ریزد. حوضه آبریز رودخانه زهره محدوده‌ای از استان‌های فارس، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد و خوزستان را شامل می‌‌شود. از به هم پیوستن سرشاخه‌های فهلیان و شیو، رودخانه زهره در بالادست محلی به نام تنگ چم‌شیر تشکیل می‌‌شود که پس از عبور از این تنگه، شاخه خیرآباد را نیز دریافت کرده و به مسیر خود به سمت جنوب غرب در استان خوزستان ادامه می‌دهد. در حال حاضر سد مخزنی چم‌شیر در محل تنگ چم‌شیر بر رودخانه زهره در دست احداث بوده که از پیشرفت فیزیکی 89 درصد برخوردار است. در پایین‌دست این سد و قبل از اتصال شاخه خیرآباد، احداث دو سد زهره ۱ و ۲ بر رودخانه زهره نیز در دست مطالعه است.» این گزارش با این مقدمه می‌افزاید: «کیفیت رودخانه زهره در شرایط طبیعی با افت در امتداد مسیر مواجه بوده، با این وجود در ماه‌های پرآب (دی، بهمن، اسفند و فروردین و بعضاً اردیبهشت) آبدهی رودخانه بالا و کیفیت مناسب است. اما در سایر ماه‌ها با کاهش آبدهی رودخانه غلظت املاح افزایش یافته و حتی در ماه‌های تابستان کیفیت آب برای کشاورزی زراعی نیز جوابگو نیست. لذا از گذشته طرح‌های تعدیل نوسان شوری رودخانه چم‌شیر مطرح بوده که در همین راستا در محدوده تنگ چم‌شیر احداث سد به منظور تعدیل کیفیت جریان رودخانه در ماه‌های مختلف سال و با هدف تولید برق، کشاورزی و تأمین نیاز صنعت، پیشنهاد شد و در حال تکمیل است.»

با وجود ابهام‌های مطرح شده نسبت به امتداد این گسل به سمت بالادست، پیشنهاد می‌شود با توجه به نتایج حفاری‌های صورت گرفته در محدوده مخزن فرعی، مطالعات زمین‌شناسی تکمیلی در مورد وضعیت گسل و بررسی وجود لایه‌های احتمالی نمک انجام شود

چه چالش‌هایی پیش روی چمشیر قرار دارد؟ مراد اسدی نگارنده این گزارش می‌نویسد: «وجود چشمه‌ها و زون‌های شورکننده با غلظت بسیار زیاد در محدوده مخزن و پایین‌دست سد چم‌شیر مشهود بوده و از شش زون شورکننده، اولین زون در سرچشمه رودخانه و خارج از محدوده مخزن، زون دوم درون مخزن و چهار زون دیگر در پایین‌دست سد قرار دارند. علاوه‌بر این به دلیل قرارگیری مخزن چم‌شیر در سازند تبخیری گچساران، با شروع آبگیری شرایط برای انحلال و ورود منابع جدید املاح به مخزن فراهم خواهد شد، بنابراین شرایط کیفی مخزن و نحوه کنترل شوری در رودخانه پایین‌دست از چالش‌های مهم آبگیری سد چم‌شیر بوده و لزوم توجه به جنبه‌های کیفی را دوچندان کرده است.»
اسدی معتقد است با توجه به نتایج مطالعات ارائه شده، خطر خاصی از نظر انحلال نمک در سازند گچساران که بیشترین سطح مخزن را تشکیل می‌دهد وجود نداشته و سطوح نمک مشاهده نشده است. همچنین حفاری صورت گرفته در محدوده مخزن وجود لایه نمکی در عمق کم را نشان نمی‌دهد. «با توجه به نتایج مطالعات ارائه شده، زون شوری شماره ۲ درون مخزن دارای منشأ شورابه پرفشار عمیق (در عمق ۴00 متری) است. شورابه عمیق پس از احداث سد همچنان با آبدهی ثابت ۵9 لیتر بر ثانیه و غلظت ۱۱0 میلی‌گرم بر لیتر به مخزن وارد می‌شود. علاوه‌بر این پس از آبگیری سد و تداخل سازند گچساران با آب، انحلال گچ و ورود آن به مخزن قابل‌توجه خواهد بود.»

برای برآورد میزان انحلال سازند‌های مخزن چم‌شیر، از شرایط مخزن سد کوثر الگوبرداری و اختلاف شوری جریان‌های ورودی و خروجی مبنا قرار گرفته است. در این برآورد، لایه‌بندی کیفی سد کوثر مورد توجه قرار نگرفته است. هرچند سازند زمین‌شناسی این دو مخزن از نوع گچساران بوده اما این سازند دارای بخش‌های مختلف بوده که از این منظر مقایسه‌ای بین دو مخزن صورت نگرفته است

در این گزارش درباره منشا این شوری آمده است: «با توجه به نتایج حفاری‌های صورت گرفته، وجود یک لایه نمکی در عمق 70 متری کف رودخانه مشاهده شده است. وجود گسل عبوری از این محدوده سبب خرد شدن لایه‌های فوقانی لایه نمکی شده و شرایط برای نفوذ جریان به لایه نمکی و بازگشت شورابه به بستر رودخانه فراهم شده است.»
گزارش «بررسی اثرات کیفی ناشی از آبگیری سد چم‌شیر» برای کنترل این شوری پیشنهاد می‌کند: «با توجه به مطالعات صورت گرفته در خصوص سد چم‌شیر و بررسی مسائل مرتبط با وضعیت کیفی سد و رودخانه پایین‌دست، همچنین راهکار‌های ارائه شده برای کنترل شوری چند مورد باید در نظر گرفته شود. اولین آنها ماهیت نوسانی کیفیت رودخانه زهره است. رودخانه زهره در محدوده تنگ چم‌شیر در شرایط طبیعی در ماه‌های تر دارای کیفیت مناسب و حتی قابل‌شرب بوده، اما در سایر ماه‌ها به دلیل کاهش آبدهی رودخانه غلظت املاح به حدی افزایش یافته که برای کشاورزی زراعی نیز مناسب نیست. از این رو نقش مثبت سد در تعدیل کیفی را شاهد هستیم.»
مراد اسدی در این گزارش اضافه می‌کند: «نقش اصلی سد چم‌شیر (با وجود افزایش میانگین غلظت رودخانه نسبت به شرایط عدم احداث سد) ایجاد تعادل کیفی در رودخانه پایین‌دست و کاهش نوسانات کیفیت جریان نسبت به شرایط طبیعی است. لذا تضمین تأمین حداقل حقابه محیط زیستی برای تعدیل کیفی رودخانه پایین‌دست باید انجام پذیرد. هر گونه انحراف از ر‌هاسازی حداقل حقابه محیط زیستی پایاب سد چم‌شیر، با توجه به وجود زون‌های شور موجود می‌تواند کیفیت رودخانه را با مشکل مواجه کند.»
عدم مشاهده نمک در سطح مخزن از دیگر مواردی است که این گزارش به آن اشاره کرده و در این باره آمده است: «با توجه به نتایج ارائه شده در مطالعات، نمک در مخزن سد مشاهده نشده است. همچنین نتایج مطالعات منشأیابی چشمه‌های شور درون مخزن بیانگر عمقی بودن شورابه بوده که با فشار بالایی به سمت سطح حرکت می‌کند، لذا با آبگیری سد و افزایش ارتفاع آب درون مخزن، نمی‌توان انتظار داشت آبدهی این چشمه‌ها کاهش چشمگیری داشته باشد. همچنین شورابه به دلیل غلظت بالا و کاهش نوسانات درون مخزن با بدنه اصلی مخزن اختلاط پیدا نمی‌کند. انتظار می‌رود این شورابه در کف مخزن تجمع یافته که به تشکیل لایه‌بندی شدید کیفی در عمق منجر شود. به عبارت دیگر در اعماق مختلف مخزن شوری آب متفاوت بوده به طوری که کیفیت آب در اعماق نزدیک به کف مخزن بسیار پایین و در نزدیکی سطح آب به مراتب بهتر خواهد بود.»
گزارش «بررسی اثرات کیفی ناشی از آبگیری سد چم‌شیر» به نواقص مطالعاتی درباره این سد اشاره می‌کند و خواستار به‌روزرسانی چند موضوع می‌شود. «بهره‌گیری از داده‌های هیدرولوژیکی دهه اخیر: عمده مطالعات سد بر اساس داده‌های هیدرولوژیکی منتهی به سال ۱۳78-۱۳77 انجام گرفته است. با توجه به تغییرات ایجاد شده در اقلیم منطقه و کاهش متوسط بارش در ۱۳ سال منتهی به سال ۱۴00، لازم است از داده‌های هیدرولوژیک اخیر در مطالعات کمی و کیفی (کنترل شوری) استفاده شود. بر همین اساس مطالعات مدلسازی کیفی مخزن و توجیه اقتصادی طرح باید مورد بررسی قرار گرفته و در صورت نیاز بازبینی لازم صورت گیرد.»
الگوبرداری از شرایط کیفی سد کوثر از دیگر موارد مطرح شده در این بخش گزارش است که در آن آمده است:‌ «برای برآورد میزان انحلال سازند‌های مخزن چم‌شیر، از شرایط مخزن سد کوثر الگوبرداری و اختلاف شوری جریان‌های ورودی و خروجی مبنا قرار گرفته است. در این برآورد، لایه‌بندی کیفی سد کوثر مورد توجه قرار نگرفته است. هرچند سازند زمین‌شناسی این دو مخزن از نوع گچساران بوده، اما این سازند دارای بخش‌های مختلف بوده که از این منظر مقایسه‌ای بین دو مخزن صورت نگرفته است. با وجود انحلال کم گچ، اگر در این دو مخزن، نسبت سطوح سازند گچساران به حجم مخزن مدنظر قرار گیرد، می‌تواند الگوبرداری صورت گرفته را دقیق‌تر کند. درصورتی که میزان انحلال بیش از مقدار برآورد شده اولیه (۵00 هزار تن در سال) باشد، در این صورت کیفیت تعادل مخزن که مبنای طرح‌های کنترل شوری در پایین‌دست قرار می‌گیرد با مشکل مواجه خواهد شد.»
مراد اسدی همچنین معتقد است باید آبگیری از اعماق (لایه‌‌های) مختلف جهت مدیریت کیفی مخزن انجام شود. او در این باره توضیح می‌‌دهد: «نتایج مطالعات بررسی وضعیت کیفی مخزن بیانگر وقوع لایه‌بندی کیفی در مخزن بوده و ایده آبگیری از اعماق مختلف، مدیریت کیفی مخزن را تسهیل می‌کند. با این وجود برنامه عملیاتی برای برداشت از آبگیر‌های مخزن به تفصیل ارائه نشده است. همچنین به دلیل اضافه شدن آبگیر‌های جدید و تغییر شرایط آبگیری از سد (که در مطالعات کنونی لحاظ نشده) از یک سو و عدم استفاده از آمار هیدرولوژیکی رودخانه طی دهه اخیر از دیگر سو، لزوم به‌روزرسانی مطالعات مدل‌سازی کیفی مخزن را نشان می‌دهد.»
عدم تاثیر گسل در ایجاد منابع آلاینده در مخزن فرعی دیگر موضوعی است که گزارش «بررسی اثرات کیفی ناشی از آبگیری سد چم‌شیر» به آن توجه نشان داده است. «بر اساس مطالعات دریافتی از کارفرمای طرح، منشا شورابه در زون ۳ ناشی از اثر گسل دژ سلیمان در شکستن لایه‌های سازند گچساران، نفوذ آب به لایه نمکی و نقش لایه نفوذناپذیر موجود در این گسل در ایجاد جریان چرخشی رو به بالا بیان شده است. با وجود ابهام نسبت به این نتیجه‌گیری، اگر این گسل به سمت بالادست سد امتداد یافته باشد، آنگاه در محدوده مخزن فرعی سد قرار می‌گیرد که می‌تواند پس از آبگیری سد، نفوذ آب به اعماق را تسهیل کرده و عامل ورود شوری به مخزن شود. با وجود ابهام‌های مطرح شده نسبت به امتداد این گسل به سمت بالادست، پیشنهاد می‌شود با توجه به نتایج حفاری‌های صورت گرفته در محدوده مخزن فرعی، مطالعات زمین‌شناسی تکمیلی درمورد وضعیت گسل و بررسی وجود لایه‌های احتمالی نمک انجام شود.»
پژوهشگر در نهایت با توجه به مجموعه حساسیت‌ها می‌نویسد: «راهکار‌های کنترل شوری ارتباط مستقیمی با آورد رودخانه داشته، بنابراین باید داده‌های دهه اخیر در مطالعات مرتبط با راهکار‌های کنترل شوری در مخزن (برداشت انتخابی) و رودخانه پایین‌دست مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین صرفاً پس از انجام مطالعات تکمیلی فوق می‌توان نسبت به آبگیری سد چم‌شیر اظهارنظر کرد. از این رو به دلیل حساسیت کیفی نسبت به شوری و نواقص مطالعاتی موجود، انجام عملیات آبگیری سد چم‌شیر در حال حاضر توصیه نمی‌‌شود.»