چند سال قبل بود که پایگاه پژوهشی بافت قدیم یزد، مطالعات و پژوهش‌های جامعی را برای کشف دلایل به وجود آمدن این شهر در دل کویر آغاز کرد. همان زمان اعلام شد که ارتفاعات بلند «شیرکوه» در غرب و جنوب غرب یزد عامل ایجاد توازن اقلیمی در این منطقه هستند ‌و یکی از اصلی‌ترین دلایل موثر در بوجود آمدن یزد بوده‌اند. این کوه که در تاریخ به عنوان یکی از عناصر سازنده شهر یزد از آن نام برده می‌شود، در سال‌های گذشته آماج حمله معدن‌کاوان بوده و از دو دهه قبل برداشت‌ها از این کوه شروع شده است. هرچند بخشی از این منطقه پناهگاه حیات وحش است و در حفاظت سازمان محیط زیست، اما سرپرست اداره کل محیط زیست یزد به «پیام ما» می‌گوید «6 معدن فعال در محدوده پناهگاه حیات وحش شیرکوه قرار دارد.» راه‌اندازی معدن مس در این منطقه اما از جمله مواردی بوده که بسیاری از فعالان و سازمان‌های مردم‌نهاد تاکنون مقابل آن ایستاده‌اند و حالا بار دیگر خواستار تبدیل کل منطقه به منطقه تحت حفاظت سازمان محیط زیست هستند. اتفاقی که البته به گفته عباس هاشمی، دبیر تشکل‌های محیط زیستی استان یزد، «تا زمانی‌که رویکرد به حفظ محیط زیست تغییر نکرده و با مافیای اقتصادی مقابله نشود، تبدیل کل منطقه به منطقه حفاظت شده هم تغییری در ماجرا نخواهد داشت.»

10 سال قبل تلاش‌ها برای راه‌اندازی «معدن مس دره زرشک» شروع شد اما در تمام سال‌های بعد از آن مردم محلی و تشکل‌های محیط زیستی از تبعات مخرب برداشت مس برای شیرکوه گفتند و با اعلام اینکه این تخریب غیرقابل بازگشت است توانستند موافقت سازمان‌های ناظر برای به راه نیفتادن معدن را بگیرند. در این میان اما بار دیگر صحبت از تولید و اشتغالزایی عاملی بود تا عده‌ای به دفاع از این طرح برخیزند و همچنان در تلاش برای راه‌اندازی معدن باشند. دو روز قبل اما نشستی با حضور معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست و جمعی از تشکل‌های مردم‌نهاد محیط زیستی استان یزد برگزار شد و در آن بار دیگر عواقب خطرناک و غیرقابل جبران فعالیت معدن مس شهرستان تفت منطقه شیرکوه استان یزد مورد بررسی قرار گرفت و تشکل‌های مردم‌نهاد به منظور حفظ گونه‌های گیاهی و جانوری همچنین قابلیت بالای گردشگری این منطقه، جلوگیری از آلودگی آب‌های زیرزمینی و تاثیرات منفی آن بر قنات‌ها، ضمن اعلام مخالفت با فعالیت معدن مس در این منطقه خواستار تبدیل شیرکوه به منطقه حفاظت شده شدند.

عباس هاشمی: در تمام سال‌های قبل تلاش بر این بود که کل 160 هزار هکتار تحت حفاظت باشد اما سازمان صنعت، معدن و تجارت مخالفت کرد و حالا هم مسئله فقط افزایش منطقه تحت حفاظت نیست چراکه تا زمانی‌که رویکرد به حفظ محیط زیست تغییر نکرده و با مافیای اقتصادی مقابله نشود، تبدیل کل منطقه به منطقه حفاظت شده هم تغییری در ماجرا نخواهد داشت

در حالی صحبت از تبدیل شیرکوه به منطقه حفاظت شده مطرح شده که به گفته سیدرضا نورانیان، سرپرست اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد، 44 هزار هکتار تحت عنوان پناهگاه حیات وحش شیرکوه است. او به «پیام ما» می‌گوید: «در تاریخ 25 تیر ماه سال 1398، با تصویب شورای‌عالی حفاظت محیط زیست، بخشی از کوهستان شیرکوه ارتقای سطح یافته و رسماً به عنوان پناهگاه حیات وحش معرفی شد و در زمره مناطق چهارگانه محیط زیست استان قرار گرفت و این اتفاق خوب و مهمی بود.»
هرچند این منطقه در زمره مناطق تحت حفاظت قرار گرفت و فعالیت معدنی در این مناطق باید با حساسیت‌های بسیار جدی دنبال می‌شد، با این حال به گفته نورانیان «6 معدن فعال در محدوده پناهگاه حیات وحش شیرکوه قرار دارد و بیشتر معادن واقع در پناهگاه حیات وحش شیرکوه از نوع معدن غیرفلزی (سنگ تزئینی، گرانیت و…) هستند.»

معدن مس هم با وجود اینکه مجوزهای لازم را دریافت نکرده بود، هزینه کرد. زمین‌های اطراف را خرید و بخشی از منطقه را تخریب کرد و حالا می‌گوید دولت باید دو هزار میلیارد تومان هزینه‌ای که کردم را پرداخت کند. از سویی خبرهایی شنیدیم که این شرکت همچنین گفته 5 هزار میلیارد تومان برای هزینه‌کرد پرداخت می‌کند تا کارش راه بیفتد. این موارد بر اساس کدام قانون رخ می‌دهد؟

معدن، حریم اثر طبیعی را شکست
یک ماه قبل نامه‌ای از سوی فراکسیون محیط زیست مجلس به اداره محیط زیست استان یزد و استانداری ارسال شد و در آن بار دیگر به تبعات جبران‌ناپذیر راه افتادن معدن مس اشاره شد. این را عباس هاشمی، دبیر تشکل‌های محیط زیستی استان یزد به «پیام ما» می‌گوید و ادامه می‌دهد: «راه‌اندازی معدن مس در منطقه خط قرمز است. دانشگاه یزد و شیراز بر روی آن تحقیقات زیادی انجام داده‌اند و اعلام شده که عیار و مقدار کم این معدن برداشت از آن را غیرقابل توجیه می‌کند و در عین حال اثرات مخرب محیط زیستی آن هم بسیار زیاد است.»
او به تلاش‌ها برای افزایش سطح منطقه تحت حفاظت سازمان محیط زیست هم اشاره کرده و می‌گوید در تمام سال‌های قبل تلاش بر این بود که کل 160 هزار هکتار تحت حفاظت باشد اما سازمان صنعت، معدن وتجارت مخالفت کرد و حالا هم مسئله فقط افزایش منطقه تحت حفاظت نیست چراکه تا زمانی‌که رویکرد به حفظ محیط زیست تغییر نکرده و با مافیای اقتصادی مقابله نشود، تبدیل کل منطقه به منطقه حفاظت شده هم تغییری در ماجرا نخواهد داشت.»
او به «معدن سنگ تراورتن توران پشت» اشاره می‌کند. معدنی در جوار گنبدهای آهکی چندین هزار ساله که در دنیا نمونه‌اش اندک است و در ایران هم سه نمونه در مازندران و دو نمونه از آن در یزد یافت می‌شود. معدنی که باعث شده تا این گنبدهای آهکی خاص از بین بروند و هیچکس هم پاسخگو نباشد: «حریم اثر طبیعی را به راحتی شکستند. استاندار اسبق یزد برای این معدن مجوز گرفت و بعد هم به راحتی معدن کارش را پیش برد. هیچ کدام از مسئولان حرف ما را قبول نمی‌کردند. در نهایت یک مستند از این گنبدها و ارزش آنها و تخریبی که شاهدش بودند ساختیم و بعد تعجب کردند. اما در نهایت چه شد؟ هیچ اتفاقی نیفتاد. هیچکس با میراث طبیعی و محیط زیستش در تاریخ این کار را نکرده که در دهه‌های اخیر شاهدش بودیم.»
به گفته هاشمی، توجهی به اسناد بالادستی و نظرات کارشناسی نمی‌شود و حرکت‌های مافیایی باعث شده تا عده‌ای آسیب بزنند، برداشت کنند و از آنها بازخواستی هم صورت نگیرد: «درباره همین معدن مس هم با وجود اینکه مجوزهای لازم را شرکت مس دریافت نکرده بود، هزینه کرد. زمین‌های اطراف را خرید و بخشی از منطقه را تخریب کرد و حالا می‌گوید دولت باید دو هزار میلیارد تومان هزینه‌ای که کردم را پرداخت کند. از سویی خبرهایی شنیدیم که این شرکت همچنین گفته 5 هزار میلیارد تومان برای هزینه‌کرد پرداخت می‌کند تا کارش راه بیفتد. این موارد بر اساس کدام قانون رخ می‌دهد؟ چه کسی این اجازه را داده تا تمدنی جهانی شده را در معرض تخریب و از بین بردن قرار دهند و بعد بگویند پولش را می‌دهیم تا برای شهر و روستا هزینه کنید. این روابط از کجا می‌آید و چه ساز و کاری پشت آن است؟»
تحقیقات علمی، علیه معدن کاوی در شیرکوه
آثار مخرب معدن‌کاوی در شیرکوه، در سال‌های گذشته بارها مورد بحث در محافل علمی قرار گرفته و از سویی مقالات زیادی هم درباره‌اش نوشته شده است. یکی از آنها مقاله ساناز علمدار با نام «بررسی آثار معادن بر روی نابودی و رشد گلسنگ‌های صخره‌ای شیرکوه استان یزد: مطالعه موردی سنگ‌چینی ده بالا» است. آنطور که او نوشته «از 40 عدد گلسنگ موجود در معدن، 18 گلسنگ در مدت 6 ماه باقی مانده بود و 10 عدد از آنها سفید شده بودند که گل‌سنگ‌های باقی مانده نیز در حال از بین رفتن بودند.»
مقاله دیگر را نوید نعمتی و با عنوان «بررسی تخریب پوشش گیاهی حاصل از فعالیت معادن (مطالعه موردی: روستای کردآباد استان یزد)» نوشت که این مقاله در اولین همایش ملی مهندسی و مدیریت کشاورزی، محیط زیست و منابع طبیعی پایدار منتشر شد. او اثرات معدن‌کاوی بر پیکره شیرکوه را چنین توصیف کرده است: «نتایج نشان داد که تخریب پوشش گیاهی حاصل از فعالیت معادن را می‌توان به دو دسته تخریب مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرد که تخریب مستقیم شامل تخریب پوشش گیاهی جهت احداث و بهره‌برداری از معادن و تخریب پوشش جهت احداث راه‌های خاکی برای دسترسی به این معادن است و تخریب غیرمستقیم شامل بسته شدن روزنه گیاهان به علت وجود گرد و غبار و نتیجه آن کاهش عمل تنفس و فتوسنتز و کاهش خوش خوراکی گیاهان و عدم چرا توسط دام است.» به گفته او، از تبعات تخریب مستقیم، افزایش قابل‌توجه فرسایش بادی و آبی در منطقه بوده و از تبعات تخریب غیرمستقیم، نامناسب و غیرقابل استفاده بودن گیاهان اطراف معادن و حریم روستا جهت چرای دام. همچنین در این تخریب‌ها به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی از جمله گیاهان دارویی با ارزش منطقه و کمبود علوفه مناسب جهت تعلیف دام‌ها، صدمات جدی به دامداری سنتی منطقه و به تبع آن اقتصاد خانوارهای ساکن روستا وارد شده است و در صورت ادامه این روند خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به منطقه تحمیل خواهد کرد. در این زمینه نظارت هرچه بیشتر و سختگیرانه‌تر سازمان‌های محیط زیست و منابع طبیعی را می‌طلبد تا با اعمال قوانین مناسب از افزایش این تخریب‌ها جلوگیری شود.»
تحقیقاتی از این دست در کنار کارزارهای گوناگون اما در سال‌های گذشته دلیلی نبود تا سرعت تخریب این کوه مهم کند شود. هرچند در سال‌های گذشته معاونت محیط طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست به صراحت و به طور مکتوب مخالفت خود را با راه‌اندازی معدن مس اعلام کرد و معاونت محیط زیست انسانی نیز در مکاتبه با وزارت نیرو، فعالیت معدنی در این منطقه را مسبب آلودگی آب‌های زیرزمینی و قنات دانست اما همه این موارد دلیلی نبود تا تلاش‌ها برای شروع به کار این مجموعه متوقف شود و حالا تلاش برای افزایش سطح منطقه حفاظت شده شاید تلاشی دیگر است تا این معدن که بر اساس تقسیمات فعلی خارج از پناهگاه حیات وحش قرار گرفته، جزو منطقه حفاظت شده به حساب بیاید و شاید به این ترتیب بتوان از شروع به کار آن جلوگیری کرد.