خبر تولد یوزهای ایرانی در صدر اخبار محیط زیست کشور است. از صمیم قلب خوشحالیم و این موفقیت را به همه دوست‌داران حیات وحش کشور به‌ویژه آقایان دکتر عبدوس، دکتر ظاهری، دکتر اکرامی، دکتر ادیبی و مهندس رادمان و همه محیط‌بانانی که جشن امروز حاصل تلاش شبانه‌روزی آنان است، تبریک و شادباش می‌گوییم. منصفانه است ضمن تقدیر ویژه از این بزرگان، نگاهی هم به تاریخچه این کار بزرگ داشته و از کسانی یاد کنیم که شاید در این روزها تلاششان کمتر به چشم می‌آید.
همه از سابقه کوشکی و دلبر و تلاش‌هایی که برای باروری آنها در پردیسان شد خبر داریم. پس بهتر است از خرداد 96 آغاز کنم، روزهایی که جمعی از متخصصان یوز و گربه‌سانان گرد آمدند تا برای آینده یوز تصمیمی جدی بگیرند. فهرستی از اقدامات ضروری برای نجات یوزپلنگ تهیه شد و برای اولویت‌بندی این اقدامات کارگاهی با مشارکت پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، سازمان حفاظت محیط زیست، مؤسسه حیات‌وحش میراث پارسیان، انجمن یوزپلنگ ایرانی، مجله پستاندارشناسی پازن، کارشناسان مستقل و با حضور استفان استروسکی از انجمن جهانی حفاظت و اورس برایتنموزر رئیس گروه متخصصان گربه‌سانان از اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت برگزار شد. ۹ اقدام ضروری برای نجات یوزها از انقراض تعیین شد. پنج اقدامی که بیشترین امتیاز را از نظر متخصصان کسب کردند، به ترتیب اولویت عبارتند از: جلوگیری از کشته شدن یوز در جاده‌ها، خارج کردن فوری دام از زیستگاه‌ها، آموزش دامداران برای جلوگیری از کشتن یوزها، ایجاد ذخیره‌گاه نیمه‌طبیعی برای یوزها و شناسایی و حفاظت کریدورها. این اولین باری بود که ایجاد مرکزی کنترل‌شده و با دخالت انسان برای نجات یوزها در زیستگاه طبیعی در کنار تلاش برای تکثیر در اسارت یوزها مطرح شد.

مدت کوتاهی بعد از این رویداد به سازمان مرکزی منتقل شدم و اولویت‌های تعیین شده با جدیت دنبال شد، هیچ تعارفی برای ایجاد تفاوت قابل توجه در تخصیص منابع سازمان به زیستگاه‌های یوز در میان نبود.
پیش‌تر نتایج اقدامات انجام‌شده در این راستا از طریق رسانه‌ها گزارش شده، اما به نظر می‌رسد لازم است چند اقدام اساسی که با تلاش عزیزانم در اداره کل حفاظت محیط زیست سمنان، سازمان‌های مردم‌نهاد، هدیه تهرانی، امیرحسین خالقی، حمیدرضا میرزاده، دفتر زیستگاه‌ها، دفتر حیات وحش سازمان و ادارات کل محیط زیست استان‌های یزد و اصفهان به نتیجه رسید، به اجمال یادآوری کنم. اهم اقدامات صورت‌گرفته که عمدتا در راستای حفاظت از یوزپلنگ در زیستگاه‌های طبیعی است شامل مواردی از جمله خروج دام از پارک ملی و بخشی از پناهگاه حیات وحش توران، فنس‌کشی، نصب تابلو و اعمال محدودیت سرعت برای ایمن‌سازی محل تردد یوزها در جاده تهران – مشهد، ایجاد چندین منطقه تحت حفاظت جدید در زیستگاه‌های یوز و اولویت‌بخشی به استخدام نیرو و توزیع امکانات در زیستگاه‌های یوز و تدوین و مبادله سند فاز سوم پروژه حفاظت از یوزپلنگ با برنامه عمران ملل متحد است.
موضوع دخالت مستقیم در تولید مثل یوزها همواره حساسیت برانگیز و پر چالش است. بنابراین درباره تکثیر در اسارت و ایجاد دخیرگاه نیمه‌طبیعی مجددا جلسات کارشناسی مفصلی برقرار شد. تلاش‌های مهندس هومن جوکار، پیگیری‌ها و پیشنهادات دکتر فرهادی‌نیا، پیگیری‌های انجمن یوز خصوصا خانم تک‌تهرانی و آقایان پورمیرزایی و علی شمس و دخالت دادن متخصصانی از آفریقای جنوبی و مشارکت بخش عمده‌ای از متخصصان یوز، دانشگاهیان و دفتر حیات وحش سازمان نهایتا منجر به تنظیم چهارچوبی برای همه اقدامات ممکن خارج از زیستگاه طبیعی برای نجات یوزها شد و البته همواره تاکید می‌شد که حفاظت از یوز در زیستگاه طبیعی و رفع تهدیدهای آن اولویت اول و بلامنازع سازمان برای حفاظت و احیای این گونه خواهد بود.
پروژه‌های موازی حفظ یوز خارج از زیستگاه طبیعی شامل طیفی از اقدامات از جمله ذخیره‌سازی ژن، اسپرم و ‌تخمک، شبیه‌سازی، تلقیح مصنوعی، انتقال جنین، تکثیر در اسارت با یوزهای موجود، انتقال یوزهای در اسارت به زیستگاه طبیعی و زنده‌گیری یوز از طبیعت و نهایتا ایجاد ذخیره‌گاه نیمه‌طبیعی پیش‌بینی شد و در دستور کار قرار گرفت.
مطالعات مکان‌یابی و طراحی مرکز تکثیر در اسارت و ذخیره‌گاه نیمه‌طبیعی یوز توسط انجمن یوزپلنگ ایرانی با همکاری متخصصانی از آفریقای جنوبی انجام و استان یزد به دلیل مشاهدات مکرر دو یوز نر در زیستگاه‌های طبیعی، وجود طعمه و وجود مراکز خصوصی پرورش آهو برای این امر به عنوان اولویت نخست تعیین شد. متاسفانه مدت کوتاهی پس از این برنامه‌ریزی‌ها، اینجانب به استان فارس منتقل شدم و ظاهرا مسئولان استان یزد هم علاقه‌ای به ادامه این پروژه نشان ندادند. تلقیح مصنوعی هم با وجود تلاش دکتر ایمان معماریان و‌ تیم همکار اروپایی موفقت‌آمیز نبود و علی‌الظاهر سایر اقدامات موازی هم متوقف شدند.
در این میان آقای دکتر عبدوس، مدیر کل وقت حفاظت محیط زیست سمنان با تیمی دانش‌آموخته و با تجربه، وارد این میدان سخت شد و با وجود انتقادات کمرشکن ضمن انتقال یوزهای مرکز تکثیر پردیسان به خارتوران در اقدامی بی‌سابقه یوزپلنگ نری با نام فیروز را از طبیعت زنده‌گیری و با انجام فعالیت‌های علمی و تخصصی قابل تقدیری این پروژه را به سرانجام نزدیک کرد.
باعث افتخار است که امروز نام فیروز و ایران دوباره تیتر خبرهای محیط زیستی کشور است. به عنوان عضو کوچکی از خانواده محیط زیست وظیفه دارم از همه متخصصانی که با حضور و ارایه رهنمود و حتی انتقادات سازنده در این موفقیت سهیم هستند، قدردانی کنم.
مرحوم دکتر کیومرث کلانتری، دکتر حسن اکبری، دکتر مجید خرازیان مقدم، دکتر شهاب‌الدین منتظمی، دکتر محمدصادق فرهادی‌نیا، مهندس هوشنگ ضیایی، مهندس رجبعلی کارگر، دکتر باقر نظامی، دکتر ایمان معماریان، دکتر آرش قدوسی، دکتر محمود صوفی، دکتر لیلی خلعتبری، دکتر وحید زمانی، دکتر رضا گلجانی، دکتر حمیدرضا رضایی، مهندس حامد ابوالقاسمی، دکتر افشین علیزاده، دکتر همامی، مهندس علی ترک قشقایی، دکتر علی شمس، مهندس نوید قلی‌خانی، مهندس مرتضی پورمیرزایی، خانم عطیه تک‌تهرانی، مهندس حمیدرضا میرزاده، مهندس محمد نصرتی عزیزانی هستند که بنده حضور و همراهی، اظهار نظر و‌ مشارکتشان را به خاطر دارم.
در خاتمه توصیه می‌شود نکات زیر در ادامه راه مورد توجه جدی قرار گیرد؛ لازم است سازمان حفاظت محیط زیست به یاد داشته باشد که حفظ زیستگاه‌های طبیعی، رفع تهدیدهای یوز و رعایت اولویت‌بندی‌های متخصصان برای نجات این گونه باید در صدر برنامه‌ها و اقدامات باشد و برنامه‌های موفقیت‌آمیز و اثر بخشی چون خروج دام از منطقه به عنوان کلیدی‌ترین اقدام برای نجات یوز با جدیت دنبال شود. تولد توله یوزها در اسارت به مثابه نجات یوزپلنگ از انقراض نیست و جامع‌نگری در برنامه‌ها و اقدامات امری ضروری و حیاتی است.
پیشگیری و مقابله به هرگونه تخریب و آسیب به زیستگاه یوزپلنگ‌ها به‌خصوص زیستگاه‌های شمالی یوز باید به خط قرمز سازمان حفاظت محیط زیست تبدیل شود. باید هرگونه فعالیت معدن‌کاوی، جاده‌سازی، خطوط انتقال گاز، آب برق و غیره در این زیستگاه‌ها ممنوع شود. ایمن‌سازی جاده‌های موجود در زیستگاه‌ها باید با همکاری وزارت راه و شهرسازی پیگیری و اقدام شود. فعال‌سازی دوباره فاز سوم پروژه یوز و جلب حمایت و همکاری سازمان‌های دولتی و خصوصی و مراجع بین‌المللی در دستور کار قرار گیرد. منابع و امکانات سازمان، منابع داخلی و همینطور کمک‌های نهاد‌های بین‌المللی و سازمان‌های مردم‌نهاد و حامیان طبیعت باید سازماندهی شده و با اولویت زیستگاه‌های یوز تخصیص یابند. تبدیل کریدورهای یوز به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست و ایجاد شبکه مناطق به‌هم‌پیوسته در مرکز ایران باید با حساسیت پیگیری و اقدام شود. برنامه‌ای درازمدت برای مدیریت این مرکز تکثیر و ذخیره‌گاه طبیعی یوز با مشارکت همه متخصصان باید به سرعت و با جزییات تهیه و اطلاع‌رسانی شود. از فرصت توجه مردم به سرنوشت دو توله یوز بازمانده برای ایجاد مکانیسم پایدار تامین مالی پروژه استفاده شود. و در نهایت آموزش و ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست و اتخاذ رویکرد‌های مشارکتی و پایدار در حفاظت باید مورد توجه جدی قرار گیرد.
بسیار امیدوارم این موفقیت فرصتی برای همدلی و همراهی متخصصان محیط زیست کشور ایجاد کرده و کارشناسان و متخصصان با کنار گذاشتن اختلاف سلایق و تفاوت دیدگاه‌ها از همه ظرفیت علمی و اجرایی خود برای تداوم این موفقیت‌ها استفاده کنند. فراموش نکنیم ما در ابتدای راهی دشوار قرار داریم و به شدت به حمایت و همراهی یکدیگر نیازمندیم.