فرق ارجان با ارگ بم این است که هنوز از زیر خاک در نیامده. شهری به مراتب بزرگتر، که ۹۰ سال بعد از ثبت ملی، همچنان در معرض تخریب است. یک بار رویش چاه نفت زدند، یکبار به بهانه سد به حریمش تجاوز کردند و بار دیگر راه عبور محصولات کشاورزی را از وسط اولین مسجد ایران زدند و حالا حرف عبور خط انتقال آب از میان این محوطه تاریخی بهبهان در میان است. هفته گذشته در جلسه شورای فنی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، با رای موافق تمامی اعضا به جز پورعلی، مدیرکل دفتر ثبت آثار با این طرح موافقت شد. موضوعی که در صورت ابلاغ نهایی از سمت وزارت میراث فرهنگی، احتمالا ارجان را از گزینه‌های ثبت در فهرست آثار جهانی، خط می‌زند.

ارجان سال ۱۳۱۰ ثبت ملی شد. آن زمان این محوطه را بیشتر با پل بکان یا کسری می‌شناختند؛ پلی که به نقل از دولتی مختاران، رئیس اسبق انجمن دوستداران میراث فرهنگی بهبهان، به دست پدر انوشیروان، یعنی قباد ساسانی ساخته شده است. « قبل از این‌که سازمان میراث فرهنگی به وجود بیاید این پل با شماره ۴۴ به ثبت تاریخی رسید.» ۵۰ سال بعد حلقه قدرت کشف شد اما نه با کاوش بلکه با یک تعرض. تعرضی که مختاران در گفت‌وگو با «پیام ما» این گونه شرحش می‌دهد: «حلقه قدرت سال ۱۳۶۱ که آمدند سد شهدا را در حریم ارجان بزنند، کشف شد. به جان منطقه افتادند و زمین را با گریدر مسطح کردند که به قبر کیدین هوتران پسر کورولوش عیلامی رسیدند و حلقه قدرت هم داخل مجموعه بود.» آنطور که مختاران نقل می‌کند درست است که حریم و عرصه در اواخر دهه ۸۰ با تلاش کامیار عبدی، محمدتقی عطایی و شهرام زارع مشخص شد اما سد که سال ۶۱ ساخته شد ۲۰، ۳۰ متر از اثر ثبت ملی تپه همایون زدند. اینجا همان منطقه‌ای است که بعدها وقتی یغماییِ باستان‌شناس به دیدنش رفت و بر فاجعه روی داده سخت گریست. اما یک دهه طول کشید که این گریه‌ها شنیده شود.
چاه نفت از وسط شهر تاریخی
بعد از آن حوالی سال ۸۸ یا ۸۷ روی عرصه چاه نفت زدند. مختاران نقل می‌کند که آن زمان ۲۰۰میلیون تومان جریمه دادند و چاه را بستند: «هنگام حفاری چاه اشیایی برای ۹هزار سال قبل پیدا شد، در یک کشف یک آویز از جنس سنگ مرمر سیاه پیدا شد که در موزه ایران باستان است.»
اوج تخریب‌ها از دهه ۹۰ به بعد اتفاق افتاد؛ زمین‌هایی از عرصه خرید و فروش شده و مناطقی حفاری و اشیا به طور غیرقانونی خارج شده است: «از زمانی که این عده زمام امور را به دست گرفتند ارجان تکه‌تکه شده، بخشی را ویلاسازی کردند و قنات‌هایی که مربوط به زمان ساسانی است تخریب کردند. از یک طرف سودجویان به جان ارجان افتادند و از سمت دیگر بی‌توجهی میراث فرهنگی انواع بلاها را بر سر ارجان آورده.» حالا درست روی این ابرشهر تاریخی که به گواه باستان‌شناسان پنجمین ایالت پارس و مرکز مبادله کالا با کالا بین اصفهان و خلیج فارس و خوزستان است، هندوانه و خربزه و خیار برداشت می‌کنند.
کشت هندوانه و خیار روی ابر شهر تاریخی
برای انتقال محصولات کشاورزی راهی از میان نخستین مسجد ایران کشیدند. این اثر در کاوشی که با تلاش اسماعیل یغمایی در سال ۹۷ صورت گرفت، کشف شد و عباس مقدم، باستان‌شناس و مدیر سابق پایگاه ارجان و چگاسفلی فکر می‌کرد کشف آن محرکی باشد تا ارجان به چشم مسئولان میراث فرهنگی آید: «جاده خاکی از وسط مسجد عبور کرده و با این جاده کشاورزان خیار و هندوانه را از وسط مسجد می‌برند. به چه دلیل این کار را می‌کنند؟ به این دلیل که اینجا اصلا پژوهش قابل استنادی صورت نگرفته.» گویی هیچکس ارزش ارجان را نمی‌داند؛ حتی کشاورزانی که هنگام شخم زمین، سنگ و گچ و بخش‌هایی از معماری قدیمی‌ترین شهر ایران را از زیر خاک بیرون می‌کشند و به کناری می‌اندازند. ۹۰ سال از ثبت ارجان گذشته. اینکه چقدر این ابرشهر که شامل بازار و پل‌ بند و سیستم آبیاری نوین است، کاوش شده و از دل خاک بیرون آمده، سوالی است که جوابش از زبان اسماعیلی یغمایی «هیچ» است.
ارجان را فقط چند نفر شناختند. یکی از همین افراد عباس مقدم بود؛ فردی که طرحی ۵ساله برای کاوش ارجان ارائه داده بود. طرحی با یک جمله مشهور که هنوز مختاران تک‌تک کلماتش را به یاد دارد: «ارجان پنجمین ایالت فارس است، مقدم می‌گفت اگر به من هزینه‌ای دهند که ارجان را از زیر خاک بیرون آورم، چیزی به نمایش در خواهد آمد که بیشترین درآمد منطقه را داشته باشد.» این طرح سال ۹۱ ارائه شد اما سرنوشتش چه شد؟ مقدم این طور به «پیام‌ما» پاسخ می‌دهد:«مثل خیلی از طرح‌های دیگر این طرح هم نه تصویب شد و نه اجرا. معمولا کسانی که مسئول اجرای امورند بودجه را بهانه می‌کنند. من طرح را به پژوهشکده و معاونت میراث برده بودم و حتی کپی آن را به آقای طالبیان (معاون وقت سازمان میراث فرهنگی) نشان دادم اما متاسفانه هیچ ترتیب اثری داده نشد.»
بعد از تمام کارهایی که برای ارجان نشده حالا پای تخریب بزرگتری در راه است. تخریبی که مقدماتش چند سال قبل و ابتدا با مطرح کردن بازنگری و کاهش عرصه و حریم ارجان صورت گرفت. به نقل از یک منبع آگاه، این مسئله چندین مرتبه در وزارتخانه میراث فرهنگی در جلسات مختلف مطرح شده و ۵، ۶ جلسه درباره آن بحث شده و هنوز به نتیجه‌ نرسیده. اما هفته گذشته شورای فنی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با رای حداکثری با گذشتن خط لوله انتقال آب از از نیمه شمالی عرصه ارجان (از همان محل گذر خط انتقال نفت) موافقت کردند. این خبر ابتدا از سمت مسعود صحراگرد، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بهبهان اعلام شد اما ۲ روز بعد، حکمت‌الله موسوی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان خوزستان آن را رد کرد: «تاکنون هیچ‌گونه مجوزی برای اجرای طرح آبرسانی در محوطه تاریخی ارجان در سطح شهرستان، استان و ملی صادر نشده و تا این طرح مراحل کارشناسی‌اش را کامل سپری نکند و اطمینان حاصل نشود از اینکه آسیبی به عرصه و حریم محوطه تاریخی ارجان وارد نمی‌شود، مطمئنا مجوزی صادر نمی‌شود.»
با این حال یک منبع آگاه در وزارتخانه میراث فرهنگی در گفت‌وگو با «پیام ما» از نظر موافق شورای فنی وزارتخانه و رای‌گیری در این شورا خبر می‌دهد. به گفته این منبع در زمان رای‌گیری طالبیان، مشاور وزیر میراث فرهنگی، دارابی، قائم‌مقام وزیر و معاون میراث‌فرهنگی، بارانی، مدیر پایگاه میراث ملی ارجان، هادی احمدی روئینی، مدیرکل حفظ و احیاء بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی و سایر اعضا به این طرح رای مثبت داده‌اند و تنها رای مخالف جلسه متعلق به مصطفی پورعلی، مدیرکل دفتر ثبت آثار بوده است. اگر چه شورای فنی با این رای‌گیری نظر مثبت خود را نشان داده اما هنوز وزارت میراث فرهنگی این موضوع را به صورت رسمی اعلام نکرده است.
مطرح شدن خط انتقال در شورای فنی وجاهت قانونی نداشت
تلفن همراه بارانی، مدیر پایگاه میراث ملی ارجان از همان اول هفته خاموش است و پاسخگوی خبرنگاران نیست. تماس با هادی احمدی روئینی، مدیرکل حفظ و احیاء بناها، محوطه‌ها و بافت‌های تاریخی و سایر اعضای حاضر در جلسه نیز بی‌فایده است و هیچ یک از افرادی که رای مثبت به این امر دادند، حاضر به مصاحبه نیستند. این موضوع حتی در مورد مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان خوزستان نیز که در این جلسه حضور نداشته صدق می‌کند. بعد از سه روز تماس مکرر با رئیس پژوهشکده میراث فرهنگی، مدیرکل میراث فرهنگی استان و دریافت نکردن پاسخ، روابط عمومی میراث فرهنگی خوزستان اعلام می‌کند که چیز بیشتری از مطلبی که چهارم اردیبهشت ماه منتشر شده برای ارائه ندارند و تا زمانی که تصمیمی ابلاغ نشده مصاحبه‌ای انجام نمی‌شود. رضا مهاجری‌نژاد، عضو پژوهشگاه باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی که بدون حق رای در جلسه شورای فنی حاضر بوده از وجاهت قانونی نداشتن مطرح شدن این تصمیم در شورا می‌گوید. او که مدیرکلی میراث فرهنگی استان‌های کردستان، کرمانشاه و مازندران را در سابقه‌اش داشته به «پیام ما» می‌گوید: «نظر شخصی من به عنوان کارشناسی که سابقه حضور در ۵ استان را داشته، این است که مطرح کردن این موضوع که خط لوله از ارجان رد بشود یا نشود ربطی به شورای فنی نداشته و باید ابتدا در شورای ثبت که زیر نظر پایگاه‌هاست مطرح می‌شده. همچنین در این شورا نه مدیر استان و نه مدیر پایگاه‌های کشور حضور نداشتند و اصلا این جلسه وجاهت قانونی نداشت.»
طبق اطلاعاتی که میراث آریا (رسانه وزارت میراث فرهنگی) به نقل از مدیر کل میراث فرهنگی خوزستان منتشر کرده، آن خط انتقال آب بدون دریافت مجوز از سوی وزارت میراث فرهنگی کشیده شده است: «طرح آبرسانی از چند سال پیش آغاز شده و از سد کوثر استان خوزستان برای شهر بهمئی استان کهگیلویه و بویراحمد است، در واقع شکاف مسیر لوله‌گذاری آن در دو سوی این محوطه تاریخی در استان کهگیلویه و بویراحمد و استان خوزستان اتفاق افتاده است بدون آنکه استعلامی از اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان خوزستان اخذ شود.» موسوی تاکید کرده که بهترین راه حل کشیدن این خط از محل خط انتقال نفت است: «براساس گفته کارشناسان و مشاوران اداره آب، اگر می‌خواستند خط لوله آب را از مسیر دیگری عبور دهند و محوطه را دور بزنند با توجه به وسعت آن و بخش‌های کوهستانی که وجود دارد، عملا زمان‌بر و مستلزم هزینه‌های هنگفت بود. در نهایت طرح به این سمت رفت که اگر قرار باشد اتفاق بیفتد، کوتاه‌ترین مسیر انتقال در نظر گرفته شود که همان مسیری بود که خطوط لوله نفت از گذشته در آن منطقه اجرا شده بود. آن‌ها گفتند لوله‌های آب را تحت‌الارضی نمی‌بریم و حاضریم سطح‌الارضی از کنار لوله‌های نفت عبور دهیم و هیچگونه خاک‌برداری و دفن لوله نداشته باشیم.»
خط انتقال آب مانع ثبت جهانی ارجان
مدیرکل میراث فرهنگی استان بر سطحی بودن این لوله‌گذاری تاکید دارد اما از دید باستان‌شناسان کشور این یک تعرض و خطر جدی برای ارجان است. مقدم می‌گوید این کار نه تنها تخریبی بر آثار معماری این منطقه است بلکه، ثبت جهانی اثر را را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. «منطقه‌ای که خط لوله نفت می‌گذرد پر از اثار معماری و حوضچه‌های آب و قنات است. گفتند قصد کندوکاو ندارند و در راستای خط لوله نفت پیش می‌روند. اما سوال این است که همان لوله‌های نفت در عرصه محوطه تاریخی چه می‌کند؟ چه طورمی‌توانند این مسئله را نادیده بگیرند؟ ۴ روز دیگر که بخواهیم این‌ها را برای ثبت جهانی تعیین کنیم، این‌ها را چه کنیم؟»
در این بین اما یغمایی از تعرض به این منطقه با هدف برداشت آثار تاریخی خبر می‌دهد:«زمان شاه قاچاق عتیقه بود، اما یک تا چند منطقه را برمی‌داشتند و کل اثر را تخریب نمی‌کردند. حالا با هدف برداشت آثار تاریخی کل منطقه ارجان را تخریب کردند و هر بار با بهانه‌هایی از درختکاری گرفته تا رد خط کردن خط انتقال آب و غیره منطقه را تخریب کردند.» این باستان‌شناس معتقد است که برای رد کردن این خط انتقال آب کار کارشناسی صورت نگرفته. او می‌گوید: «این افراد راه‌های دیگری هم دارند اما نمی‌خواهند این کار را انجام دهند . درست مثل وقتی که تپه‌های همجوار را به بهانه برداشت شن و ماسه حفاری کردند.»