در روزهای پایانی قرن گذشته و روزهای ابتدایی قرن پانزدهم شاید بتوان گفت احداث پتروشیمی در میانکاله مهم‌ترین خبر محیط زیستی بود و رسانه‌ها بارها به آن پرداختند. ۲۳ فروردین ماه بالاخره پس از یک ماه پیگیری فعالان محیط زیست، خبرنگاران و ایجاد یک مطالبه ملی، دستور توقف پروژه داده شد. در عین حال همچنان نگرانی‌هایی درباره ادامه فعالیت این پروژه وجود دارد‌، همین موضوع باعث شد در گفت‌وگو با هوشنگ ضیایی، پیشکسوت محیط زیست و مدیر اسبق محیط زیست مازندران از او درباره این پناهگاه حیا‌ت‌وحش، دلایل اهمیت آن و چرایی توقف پروژه پتروشیمی بپرسیم.

این روزها میانکاله در صدر خبرهای محیط زیستی قرار دارد. این شبه‌جزیره چرا اینقدر مهم است؟
شبه‌جزیره میانکاله که در 12 کیلومتری شمال شهرستان بهشهر واقع شده را می‌توان به یک خشکی انگشت‌مانند به درازای متجاوز از 60 کیلومتر که در دریای مازندران پیشروی کرده است تشبیه کرد. در شمال این خشکی دریای مازندران و در جنوب آن خلیج گرگان قرار دارد. میانکاله به علت موقعیت طبیعی و جغرافیایی خاص و وجود زیستگاه‌های آبی و خاکی از تنوع بی‌نظیر گونه‌های گیاهی و جانوری برخوردار است و به همین دلیل در سال 1348 به عنوان منطقه حفاظت‌شده، در سال 1353 به عنوان پناهگاه حیات وحش، در سال 1354 به عنوان یکی از سایت‌های کنوانسیون جهانی رامسر و بالاخره در سال 1355 به عنوان یک ذخیره‌گاه جهانی یا زیست‌کره انتخاب شد. میانکاله از دیرباز مورد توجه شکارچیان قرار داشته است. ظل‌السلطان فرزند ناصرالدین‌‌شاه که حدود 150 سال قبل برای شکار به این شبه‌جزیره آمده بود در کتاب خاطراتش از شکار 35 ببر، 18 پلنگ، 150 مرال، 6000 قرقاول و تعداد زیادی شوکا در ظرف 40 روز اقامت خود و لشکریانش در میانکاله نام می‌برد. وسعت پناهگاه حیات وحش و ذخیره‌گاه جهانی میانکاله بالغ بر 68 هزار و 800 هکتار است که 45 هزار هکتار آن زیستگاه آبی و 23 هزار و 800 هکتار آن زیستگاه خشکی است. خلیج گرگان و مناطق آبی چسبیده به آن به علت داشتن آب‌های شیرین، لب‌شور و شور و وجود گونه‌های گیاهى و جانوری متنوع، علاوه بر پرندگان بومی و جوجه‌آور همه‌ساله پذیرای صدها هزار پرنده مهاجر آبزی و کنارآبزی است؛ پرندگانی که از نواحی سردسیر مانند سیبرى مسافت‌های بسیار طولانی را بدون توقف و گذشتن از مناطق خشک نواحى شرقی دریای مازندران مانند صحرای قره‌قوم را طی کرده و به‌منظور زمستان‌گذرانی و تجدید قوا برای مهاجرت به دیگر زیستگاه‌های کشور یا ادامه مهاجرت به سایر کشورها به میانکاله می‌آیند. گونه‌های نادر و باارزشی مانند انواع قوها، پلیکان‌ها، اردک سرسفید، غاز پیشانی‌سفید کوچک و فلامینگو نمونه‌هایی از این پرندگان هستند. خشکی‌هاى میانکاله نیز علاوه بر گونه‌های بومی مانند قرقاول و دراج که می‌توان آن را تنها زیرگونه دراج در معرض خطر انقراض ایران نامید، همه‌ساله شاهد حضور انواع پرندگان مهاجر دیگر مانند عقاب دریایی دم‌سفید و انواع شاهین‌هاست. از طرف دیگر خلیج گرگان و سواحل میانکاله به علت نبود مناطق مسکونی، صنایع و منابع آلوده‌کننده مهم‌ترین و اصلی‌ترین مکان تغذیه و تولید مثل انواع ماهیان نظیر کپور، کفال، سفید و ماهیان خاویاری در ایران است. بر اساس اظهار نظر بعضی از مسئولان متجاوز از 50 درصد خاویار ایران از این منطقه به دست می‌آید. میانکاله از نظر پوشش گیاهی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در این منطقه علاوه بر گونه‌های نادر گیاهی تعدادی تیپ‌هاى گیاهی ماسه‌دوست شناسایی شده است که از میان آنها می‌توان از انارستان‌های وحشی و منحصر به فرد میانکاله نام برد. انارهای ارگانیک میانکاله طرفداران زیادی دارد و هر سال در شروع فصل پاییز تعداد زیادی متقاضی در قالب چندین شرکت تعاونی برای چیدن انار به این منطقه می‌آیند.
پیش از انقلاب و در دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی آیا مانند امروز شاهد دست‌اندازی به میانکاله بودیم؟ در برابر این دست‌اندازی‌ها چه اقدامی صورت گرفت؟
از سال 1348 که این منطقه تحت پوشش سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت با تلاش و از خودگذشتگی ماموران و مدیران این سازمان اجازه ساخت و ساز و تصرف اراضی آن توسط زمین‌خواران و رانت‌خواران داده نشد. به جرات می‌توانم بگویم که سواحل میانکاله به طول متجاوز از 60 کیلومتر تنها ساحلی در کرانه دریای مازندران است که اقدامات تخریبی نظیر ویلاسازى و ایجاد صنایع در آن صورت نگرفته است. برای مثال به ذکر چند نمونه که مربوط به سال‌های 1355 و 56 که مسئولیت محیط زیست مازندران را عهده‌دار بودم و در سال‌های قبل از آن است اکتفا می‌کنم. شرکت ملی نفت ایران که ریاست آن را فردی بانفوذ و نزدیک به دربار به نام دکتر اقبال به عهده داشت در اراضی مجاور میانکاله (محل احداث پتروشیمی) اقدام به شروع عملیات اجرایی برای احداث پالایشگاه کرد. به دستور رئیس سازمان ماموران عملیات را متوقف کرده و رئیس سازمان با از خودگذشتگی و تلاش زیاد و ارائه مستندات علمی موفق شد این پروژه را به مکانی دیگر منتقل کند.
آن زمان قرار بود جاده بهشهر – میانکاله هم احداث شود. چرا این اتفاق نیفتاد؟
در آن زمان شهرداری بهشهر با استفاده از تعطیلات اقدام به خاکریزی و احداث جاده در بخشی از میانکاله کرد که آن زمان به همراه محیط‌بانان سریعا به منطقه عزیمت کردیم، جلوى بولدوزر خوابیدیم و آنها را وادار به عقب‌نشینى کردیم. البته در آن زمان تشکل‌های مردم‌نهاد، دانشکده‌ها و رسانه‌های حامی محیط زیست وجود نداشتند ولی در عوض افراد علاقه‌مند و کاردان و باشهامت در همه رده‌های سازمان حفاظت محیط زیست حاضر و اکثر مدیران و مسئولان مملکت نیز برای این سازمان ارزش و احترام ویژه‌ای قائل بودند و قوانین و مقررات آن را محترم می‌شمردند.
جلوگیری و لغو برخی از مجوزهای تخریبی زیستگاه میانکاله یکی دیگر از مهم‌ترین اقدامات آن دوره به شمار می‌آید که از میان آنها می‌توان به جلوگیری از احداث ویلا و پلاژ برای کارکنان پایگاه هوایی بهشهر که مهم‌ترین پایگاه آمریکایی‌ها در ایران بود و در آن حدود 200 نفر از کارشناسان تراز اول آمریکایی و ایرانی و خانواده‌هایشان حضور داشتند، علی‌رغم فشارهای موجود نام برد. علاوه بر آن ریاست سازمان تقاضای کارکنان این سازمان در مورد ایجاد پلاژ در اراضی مجاور میانکاله را به دلیل اینکه با قبول آن سایر دوایر دولتی نیز چنین تقاضایی خواهند داشت قبول نکرد.
بعد از انقلاب حفاظت میانکاله دچار چه چالش‌هایی شد؟
در سال‌های بعد از انقلاب این فشارها بیشتر شد ولی با وجود اینکه سطح وسیعی از اراضی داخل میانکاله توسط دامداران و کشاورزان اشغال شد و حتی به علت ضعف سازمان حفاظت محیط زیست در مقابل فشارهای موجود برخی مجوزها برای واگذاری بخشی از اراضی میانکاله و مناطق حائل (بافر) اطراف آن صادر شد اما به علت حضور سمن‌ها و حمایت برخی استادان، کارشناسان، محیط‌بانان و جوامع محلی تاکنون تمامی تجاوزات خنثی شده است.
این روزها با وجود خبر توقف پتروشیمی در میانکاله همچنان نگرانی‌ها بابت احداث آن وجود دارد، شما فکر می‌کنید چرا نباید پتروشیمی در این منطقه مستقر شود؟
به عقیده من پروژه احداث واحد پتروشیمی میانکاله به دلایلی که برای جلوگیری از طولانی شدن این مصاحبه فقط به برخی از آنها اشاره می‌کنم قابل توجیه و ارزیابی نیست، پیشنهاد می‌کنم سازمان حفاظت محیط زیست از پذیرفتن این پروژه حتى به صورت مشروط نیز خودداری کند یا آن را از دستور کار خارج کند.
در حال حاضر تعداد زیادی واحد پتروشیمی در دست احداث که به دلایل مختلف نیمه‌تمام رها شده‌اند در کشور وجود دارد. از طرف دیگر مقادیر زیادی از محصولات پتروشیمی واحدهایی که به حالت فعال و نیمه‌فعال مشغول کار هستند، بدون مشتری و بلااستفاده در انبارها موجود است.
در طرح آمایش سرزمین مازندران اراضی مورد نظر به عنوان اراضی کشاورزی مرغوب شناخته شده است و از طرف دیگر بر اساس قوانین حقوقی، قوانین و مقررات محیط زیست و قوانین بین‌المللی مربوط به ذخیره‌گاه‌های کره مسکون، اینگونه اقدامات که باعث ایجاد تغییر کاربری و تخریب محیط زیست می‌شود، ممنوع است.
ماده اصلی مورد مصرف صنایع پتروشیمی گاز است. این در حالی است که به علت کمبود گاز در استان مازندران و خراسان شمالی نیروگاه برق شهید سلیمی نکا که در نزدیکی اراضی محل احداث قرار دارد به علت کمبود گاز، 50 درصد از سوخت خود را از مازوت استفاده می‌کند که باعث ایجاد آلودگی شدید هوا در این منطقه شده است. در استان خراسان شمالی نیز به علت کمبود گاز فعالیت پتروشیمی این استان در فصل سرما به کلی متوقف می‌شود.
پتروشیمی یکی از صنایع آلوده‌کننده محیط زیست است که احداث آن در منطقه مورد نظر که دارای هوای ابری و بارندگی زیادی است اثرات بسیار زیان‌بارتر و غیرقابل جبرانی مانند آلودگی آب تالاب‌ها، آب دریای مازندران و سفره‌های بالای آب زیرزمینی که می‌تواند حتی از طریق جذب مواد سمی موجود در آب توسط ریشه گیاهان تهدیدی برای پوشش گیاهی به شمار آید، به‌جای خواهد گذاشت. آلودگی هوا نیز به علت وجود مواد سمی و سرطان زا علاوه بر سلامتی انسان‌ها، اثرات نامطلوبی نیز بر تنوع زیستی منطقه و حتی جنگل‌های هیرکانی ایجاد می‌کند. طبق اظهار اغراق‌آمیز بعضی از مسئولان، در واحد پتروشیمی مورد نظر 75 هزار نفر مشغول به کار می‌شوند. این در حالی است که اگر مراتع اراضی مورد نظر که در حال حاضر مورد استفاده 70 دامدار دارای پروانه چرا هستند تبدیل به ویلا و پلاژ نشود در مقایسه با برخی از واحدهای پتروشیمی موجود تعداد کارکنان آن در شرایط ایده‌آل از چند صد نفر تجاوز نخواهد کرد. این در حالی است که اگر زیستگاه و ذخایر موجود و منحصر به فرد این منطقه از قبیل پوشش گیاهی، حیات وحش و آبزیان آن به نحو مطلوب حفاظت شود و صنعت اکوتوریسم نیز توسعه یابد علاوه بر حفظ تنوع زیستی و پایداری زیستگاه‌ها، آورده‌های اقتصادی و اجتماعی آن به مراتب بیش از پتروشیمی خواهد بود.