پیام‌ما/ هاشم رضی را با کتاب‌های ارزشمندش می‌شناسند؛ اوستا و وندیداد و حکمت خسروانی و ده‌ها اثر دیگر که سبب شناسایی آیین‌های باستانی ایران و فرهنگ و تاریخ است. او که ایران‌شناس بود و پژوهشگر ادیان و متون کهن، بامداد دوشنبه، پس از عمری کوشش و پژوهش در 87 سالگی درگذشت و همه را با کتاب‌هایش تنها گذاشت؛ کتاب‌هایی که از شمارش بیرون است و بسیاری‌شان در سال‌های ابتدایی فعالیت، با نام مستعار منتشر شده است. هاشم رضی دیروز پس از یک دوره نقاهت برای همیشه وداع گفت اما با کتاب‌هایش جاودانه شد.

متولد 26 تیر 1313 در تهران بود. دوران تحصیل را در تهران گذراند و به توصیه محمدتقی مصطفوی (باستان‌شناس و نویسنده درگذشته در سال 1359) به پدربزرگش، زبان فرانسه را آموخت. این آغاز راه آشنایی با زبان‌ بود و آموختن انگلیسی و آلمانی در ادامه به بسیاری زبان‌های دیگر گره خورد و بعدتر هاشم رضی از معدود افرادی بود که بر زبان‌هاى پهلوى، سانسکریت و خط میخى و همزمان بر زبان‌هاى عربى، آلمانى، انگلیسى و فرانسه تسلط داشت.
اینطور که علی دهباشی، سردبیر مجله بخارا نوشته است، علاقه رضی به باستان‌شناسی و دین زرتشت و اندیشه نیچه، به نزدیکی بیشتر او با کتاب‌های ارزشمند این حوزه انجامید و سرانجام در 22 سالگی نخستین کتابش را با اسم مستعار و علاوه بر آن چند مجموعه شعر منتشر کرد. چهار سال پس از این تاریخ، نخستین کار جدی‌ رضی در زمینه ادبیات فارسی انجام شد: انتشار دیوار دیوان «ظهیر فاریابى».
این پژوهشگر بنام سال ۱۳۴۲ دیوان جامى را براى نخستین بار و بعدها کتاب «اصول روانکاوى»، «پیدایش روانکاوى» و سه رساله درباره «تئورى میل جنسى» را از فروید ترجمه کرد. از کتاب‌هایی که در آغاز تالیف کرد، «پنج آیین بزرگ جهان» بود.
سپس «وندیداد» را از روی متن اصلی ترجمه کرد و برای آشنایی با لغات اوستایی و سانسکریت، نزد دکتر جلالی نائینی به آموختن زبان‌های باستانی پرداخت.
هاشم رضی با تنی چند از ایران‌شناسان زمان خود رفت و آمد داشت، از جمله دکتر محمدجواد مشکور و رحی عفیفی و دکتر ماهیار نوابی. به توصیه مهرداد بهار کتاب «آیین پر رمز و راز میترایی» اثر فرانتس کومن را ترجمه کرد که در دو جلد از سوی انتشارات بهجت منتشر شده است.
درباره اوستا
به گفته دهباشی، رضی از جهت روحیه اهل گفت‌وگو و مصاحبه نبود. بارها به مجامع گوناگون دانشگاهی در داخل و خارج از کشور دعوت می‌شد، اما علاقه‌مند به شرکت در آن جلسات نبود. مهر سال 1393، در مراسم نکوداشت هاشم رضی که همزمان با جشن مهرگان برگزار شد، رضی درباره فعالیت‌های خود سخنانی کوتاه گفت. در این مراسم که بنیاد فرهنگی «جمشید جاماسیان» وابسته به جامعه‌ زرتشتی ایران، برای سپاسداری از این ایران‌شناس نامدار به پاس یک عمر کوشش و پژوهش برگزار شد، هاشم رضی در آغاز گفت: «برخی بسیار از من پرسش می‌کنند که چند کتاب نوشته یا ترجمه کرده‌ام، راستش خودم هم نمی‌دانم چون در آغاز بسیاری از نوشته‌هایم را با نام مستعار چاپ می‌کردم. آن روزها ساواک آرامم نمی‌گذاشت و پس از آن هم روزگاری پیش آمد که همه‌ ما دیدیم و باز هم پیش خواهد آمد.»
او سپس درباره یکی از مهم‌ترین کتاب‌هایش صحبت کرد؛ اوستا. این پژوهشگر ادیان گفت: «هنوز به کتاب اوستا با تعصب نگاه می‌شود، هرچند این کتاب باید بیش از 50 بار چاپ می‌شد اما چنین نشده است. جامعه‌ زرتشتی باید نگهبان این میراث باشد، خودشان اگر نمی‌توانند باید ابزار را برای کسانی که این بار را بر دوش دارند فراهم کنند.
از نگاه من زرتشت بزرگترین اندیشمند جهان است. این زرتشت یتیم‌ترین پیامبر و اندیشمند جهان است. هنوز در جامع‌ترین دایره‌المعارف‌های جهان، دانشمندان بزرگترین لغزش‌ها را درباره‌ او انجام داده‌اند.
میرچاه الیاده که نویسنده‌ یکی از بزرگترین دایره‌المعارف‌های جهان است، اگر کسی به مدخل نوشته‌های دایره‌المعارف او درباره‌ زرتشت نگاه کند متاسف می‌شود.
نه این که نویسنده ندانسته باشد، اما به دلایلی از بیان واقعیت سر باز زده است.»
او ادامه داد: «بنا شد من اوستایی به پارسی فراهم کنم که هرکسی می‌خواهد دعایی از اوستا را بخواند، بتواند آن را به فارسی روان بخواند. این کار پنج سال به درازا کشید، در پایان زنده‌یاد موبد رستم شهزادی تنها در یک مورد از آن اشکال گرفت که پس از توضیح من قانع شد.»
«آیین مغان» (پژوهشى درباره دین هاى ایرانى) از دیگر کتاب‌هاى هاشم رضى است که درباره دین‌هاى باستانى ایران است. او در این مقاله با استفاده از متون کلاسیک یونانى، رومى، اوستایى، پهلوى و فارسى زرتشتى، دین‌هاى باستانى ایران را نقد و بررسى کرده است.
ایران باستان؛ پژوهشی سترگ
رضی از سال ۱۳۴۲ وارد حوزه ایرانشناسی شد و در این سال کتاب «ادیان بزرگ جهان» را نوشت که شامل ۵ دین بزرگ جهان بود. او خود پیش‌ از این گفته بود: «اول زرتشت و دین او را نوشتم. از آن زمان کشش فوق‌العاده‌اى به سمت تاریخ و فرهنگ و زبان‌هاى ایران باستان پیدا کردم.» این پژوهشگر، این کتاب را «اولین کار اساسی»‌ خود در حوزه ایرانشناسی خوانده بود. در کارنامه هاشم رضی ترجمه کتاب‌هایی در حوزه روانکاوی هم دیده می‌شود.
او اما از سال ۱۳۵۶ دیگر مقوله روانکاوی را کنار گذاشت و یکسره به ایران‌شناسى پرداخت و به آموختن زبان‌هاى اوستایی و سانسکریت و فارسى باستان. اینها راه را برای تحقیق در زمینه ایران‌شناسی هموار کرد. فرهنگ نام‌هاى اوستا (1343)، دانشنامه ایران باستان (1380)، کتاب جشن‌هاى ایران باستان (1357) از جمله کتاب‌هایی است که رضی برای نخستین بار در جهان تالیف و تدوین کرد.
در مراسم بزرگداشت او در آن مهرماه 93، فریدون فضیلت، پژوهشگر تاریخ و فلسفه در همین ارتباط گفت: «اگر کسی بخواهد درباره‌ «جمشید جم» پژوهش کند باید از کتاب «ایران باستان» سود ببرد. فقط دانشنامه‌ ایران باستان دست‌کم۵۰ سال زمان برای گردآوری نیاز دارد.
در این کتاب به هشت تا ۹ زبان به متون ارجاع شده است. آشنایی با چندین زبان نزدیک به 15 تا 16 سال زمان می‌خواهد. مگر کار تنها آشنایی با زبان است. شما باید دانش آن زبان را داشته باشید. در این دانشنامه به متن‌های عرفانی، فلسفه و اسطوره‌شناسی ارجاع می‌شود. حال چگونه استاد در یک زمان 70 تا 75 سال این‌کار را انجام داده‌اند تنها خودش می‌داند.»
گویی جهانی است بنشسته در گوشه‌ای
«گویی جهانی است بنشسته در گوشه‌ای»؛ این را فرشاد فرشید راد، سخنران دیگر مراسم بزرگداشت درباره‌ ‌هاشم رضی گفته بود. او از یکی از کتاب‌های فراموش‌شده رضی سخن گفته بود.
«از یک کتاب رضی بسیار کم گفته شده است و آن «مردم‌شناسی» است که درباره‌ آداب، آیین و فولکلورهای مردم جهان نوشته شده است. این کتاب برای من بسیار سودمند بوده است.»
آیین پر رمز و راز میترایی کتاب دیگر اوست که خود درباره‌اش مى‌گوید: «این کتاب در دو جلد و در ۱۲۰۰ صفحه با مجموعه‌اى از تصاویر میترائیسم منتشر خواهد شد. اهمیت کتاب در تصاویر آن است. چون آیین میترایى، ۹۰ درصد از روى همین تصاویر پژوهش و تحقیق شده است. در این حوزه متون کهن نداریم. شاید بیش از ۳۰ صفحه متن کهن نداریم.»
«جشن‌هاى آتش» و «جشن‌های آب» دو کتاب ارزشمند دیگر اوست؛ پژوهشى درباره جشن‌هاى آتش و آب در جهان و مراسم برگزارى و آیین‌هاى سنتى میان زرتشتیان و پارسیان که به مراسم گوناگون و انجام سنت‌ها و آیین‌ها می‌پردازد.
حکمت خسروانی، اوستا، آیین مهر، وندیداد، گاهشماری جشن‌های ایران باستان، آیین زروانی، دین و فرهنگ ایرانی در عهد اوستایی، ازدواج مقدس، تاریخ زرتشتیان، جشن‌های آب، جشن‌های آتش، جشن‌های گاهنبار، معاد و آخرت‌شناسی در ایران باستان، زرتشت پیامبر ایران باستان، تاریخ مطالعات دین‌های ایرانی، آموزش خط میخی؛ این کتاب‌ها فقط بخشی از یادگارهای رضی برای همه بازماندگان است.
او دیوان‌های ظهیر فاریابى، جامى و آثار اوحدى مراغه‌اى را برای نخستین بار در ایران منتشر کرد و بیش از ۸۰ جلد کتاب را در کارنامه‌اش دارد.