گزارش اخیر سازمان ملل از وضعیت آب‌وهوایی کره زمین، زنگ خطر تبعات جبران‌ناپذیر تغییرات اقلیمی را به صدا درآورد. تبعاتی مانند افزایش سطح آب دریاها و وقوع سیل در مناطق ساحلی که تا چندین قرن دیگر یا بیشتر از آن ادامه خواهد داشت؛ حتی اگر نشر گازهای گلخانه‌ای و روند افزایش دمای کره زمین را متوقف کنیم.

تمسین ادواردز، دانشمند اقلیمی در دانشگاه کینگز کالج لندن و یکی از نویسندگان گزارش هیات بین‌دولتی تغییرات اقلیمی یا IPCC سازمان ملل به خبرنگار سی‌بی‌سی می‌گوید برخی از جنبه‌های تغییرات اقلیمی تا صدها هزار سال دیگر جبران‌ناپذیر خواهد‌بود.
خبر خوب این است برخی از اثرات تغییرات اقلیمی مانند افزایش دمای سطح کره‌زمین را می‌توان با حذف کربن از جو زمین جبران کرد؛ حداقل در تئوری اینگونه است.
امیلی چانگ نگاه دقیق‌تری به جزییات این گزارش سازمان ملل پرداخته است؛ جزئیاتی مانند اینکه چرا برخی از تبعات جبران‌پذیر است برخی دیگر نه؟ معنی آن در رابطه با تاثیر حذف نشر گازهای گلخانه‌ای و کربن چیست؟ و اینکه در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد.
تبعات جبران‌ناپذیر
گزارش سازمان ملل به شماری از تغییرات اقلیمی می‌پردازد که هم‌اکنون در حال وقوع است و تا چند قرن دیگر نیز ادامه خواهند داشت؛ حتی اگر نشر گاز دی‌اکسید کربن فورا متوقف شود. این تغییرات شامل ورود کربن ذخیره‌شده از خاک منجمد به جو کره زمین، افزایش دمای آب اقیانوس‌ها و افزایش سطح آب دریاهاست که منجر به وقوع سیل در مناطق ساحلی می‌شوند.
انتظار می‌رود برخی از این تغییرات را نتوان تا هزاران سال دیگر جبران کرد. تغییراتی که شامل ذوب شدن ورقه یخی گرینلند، ذوب شدن ورقه یخی جنوبگان غربی، اسیدی شدن و کمبود اکسیژن در عمق اقیانوس‌ها است.
بسیاری از سناریوها به دنبال دستیابی به هدف معاهده پاریس و کاهش روند افزایش دمای کره زمین به کمتر از ۱.۵ درجه سلسیوس تا سال ۲۱۰۰ است. در این سناریوها از مفهومی به نام overshoot یا فراتر رفتن از هدف صحبت می‌شود.
در این مفهوم گفته می‌شود که میانگین دمای جهان به طور موقت بیش از ۱.۵ درجه سلسیوس افزایش پیدا می‌کند چون توانایی و سرعت لازم برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای وجود ندارد. به گفته دیمون متیوز، استاد دانشگاه کنکوردیا و رئیس تحقیقات دپارتمان پایداری و دانش اقلیم، زمانی که نشر دی‌اکسید‌کربن را متوقف کنیم دمای کره‌زمین بیش از ۱.۵ درجه سلسیوس گرم‌تر شده و «به همین ترتیب،‌ اگر بتوانیم گاز دی‌اکسید‌کربن را خارج کنیم، احتمال کاهش دما از نقطه پیک به‌وجود می‌آید».
در این گزارش آمده که بشر قطعا می‌تواند کاری کند تا دی‌اکسید کربن از جو زمین حذف و برای مدتی طولانی در آن ذخیره شود؛ فناوری که به نام جذب و ذخیره کربن شناخته می‌شود. متیوز می‌گوید: «ایده حذف دی‌اکسید‌کربن مقبولیت بیشتری نسبت به گذشته پیدا کرده و دستیابی به آن احتمال بیشتری پیدا کرده است.»
به گفته متیوز تغییر دمای جهان به طور طبیعی رخ نخواهد داد و به همین دلیل است که خیلی‌ها فکر می‌کنند تغییرات اقلیمی غیر قابل اجتناب است.
کدام دسته از تغییرات جبران‌پذیرند؟ و چگونه امکان‌پذیر است؟
گزارش سازمان ملل نشان می‌دهد که تغییر دما و اسیدی شدن سطح اقیانوس‌ها (اما نه در عمق) جبران‌پذیر است. در این گزارش اشاره می‌شود که «تغییرات اقلیمی اگر در همین مسیر باقی بماند صدها تا هزاران سال دیگر ادامه خواهند داشت».
به گفته متیوز تبعات جبران‌پذیر با میزان دی‌اکسید‌کربن موجود در جو زمین و اقدام فوری و متناسب با آن ارتباط مستقیم دارد.
بخشی از افزایش دما مربوط به گاز متان است؛ گاز گلخانه‌ای که عمر کوتاه‌تری نسبت به دی‌اکسید‌کربن دارد اما در جلوگیری از خروج حرارت بسیار قوی‌تر است. طول عمر متان ۱۲ سال است اما دی‌اکسید‌کربن صدها سال.
ماتیوز می‌گوید: «مثلا میزان گرمایش حاصل از متان نسبت به دی‌اکسید‌کربن قابلیت جبران‌پذیری بیشتری دارد. اگر بتوانیم نشر گاز متان را به میزان قابل توجهی کاهش دهیم، در نهایت می‌توانیم مقداری از گرمایش حاصل از آن را جبران کنیم.»
فعلا هیجان‌زده نشوید
دمای کره زمین زمانی به ثبات می رسد که تزریق گاز دی‌اکسید‌کربن به جو زمین را متوقف کنیم؛ مرحله‌ای که در آن انتشار تولید کربن به صفر می‌رسد. در این مرحله میزان کربن باقی‌مانده با روش جذب یا حذف از بین می‌رود.
به گفته ماتیوز برای حذف دی‌اکسید‌کربن موجود در جو زمین، زمان زیادی لازم است اما این موضوع به نفع نسل‌های آینده خواهد بود. ماتیوز می‌گوید: «تقریبا هیچ تبعاتی را نمی‌توان طی چندین دهه جبران کرد.»
چرا نمی‌توان برخی از تبعات تغییرات اقلیمی را جبران کرد؟
ماتیوز توضیح می‌دهد: «هر روندی که شامل اقیانوس یا خاک منجمد یا یخچال طبیعی باشد نیاز به مدت زمان و اینرسی بیشتری نیاز دارد.»
گرگ فلاتو، دانشمند و محقق ارشد تغییرات اقلیمی و محیط زیست در کانادا و معاون رئیس نویسندگان گزارش سازمان ملل می‌گوید که روندهای کند گره‌خورده به یکدیگر نیز مدت زمان مورد‌نیاز را افزایش می‌دهد. این مورد را هم اضافه کنید که حجم آب در دماهای بالاتر افزایش می‌یابد.
فلاتو می‌گوید: «سطح آب دریاها همچنان افزایش پیدا می‌کنند چون ورقه‌های بزرگ یخی به زمان بیشتری برای به تعادل رسیدن با دمای جدید را دارند. عمق اقیانوس‌ها نیز زمان بیشتری نیاز دارند تا به اندازه‌ای گرم شود که متناسب با دمای سطح آن باشد.»
به گفته ماتیوز دمای اقیانوس‌ها همچنان به میزان گاز دی‌اکسید کربنی که از قرن‌ها پیش وارد جو زمین کرده‌ایم، واکنش نشان می‌دهد. در واقع اقیانوس‌ها تاکنون فرصتی ‍پیدا نکرده‌اند تا نسبت به انتشار گازهای گلخانه‌ای اخیر واکنش نشان دهند. این اتفاقی است که در دهه‌ها و قرن‌های آینده رخ می‌دهد.
تاثیر این تغییرات غیر‌قابل جبران در نهایت چه خواهد بود؟
پاتریشیا مانوئل، استاد دانشگاه دالهاوزی در هالیفکس مدت‌هاست که به این موضوع فکر می‌کند. او درباره اینکه مناطق ساحلی چگونه باید برای تغییرات اقلیمی و تبعات آن برنامه‌ریزی کنند، تحقیق می‌کنند؛ تبعاتی مانند افزایش سطح آب دریاها به همراه وقوع بلایای طبیعی فاجعه‌بار و سیلی که به همراه آن می‌آید.
مانوئل می‌گوید: «انتشار گازهای گلخانه‌های کم و بیش ما را با افزایش سطح دریاها در طولانی‌مدت گرفتار می‌کند. ما باید برای آن برنامه داشته باشیم.»
به گفته مانوئل این بدان معنی است که باید با جبران‌ناپذیری و ماندگار بودن آن کنار بیاییم. مردم شامل محو شدن زمینی خواهند بود که تاریخچه زندگی آنها بوده و از قرن‌ها پیش به آن تکیه کرده‌اند.
مانوئل می‌گوید: «این یک تغییر ذهنیت واقعی است. آن مناطق ساحلی خیلی دوام نخواهد داشت. فکر کردن به آن نگران‌کننده است؛ اینکه بدانی باید از چیزهایی که از جهت فرهنگی و اقتصادی برایت بسیار عزیز بودند، بگذری.»
این تغییرات بسیار کند شکل می‌گیرند. برنامه‌ریزی و سازگاری با شرایط جدید شاید در تئوری آسان‌تر باشند اما در عمل بسیار مشکل است: «تاکنون دیده‌ایم که چقدر سخت است- چون هنوز هیچ اقدامی انجام نداده‌ایم.»
آیا کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای تاثیری بر آسیب‌های طولانی‌مدت و جبران‌ناپذیر مانند افزایش سطح دریاها خواهد داشت؟ بله، قطعا.
بالاخره در آینده تغییراتی رخ خواهد داد، اما افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای سرعت تغییر را بیشتر می‌کنند. فلاتو می‌گوید: «نرخ افزایش سطح آب دریا به میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای در آینده بستگی دارد.»
گزارش سازمان ملل نشان می‌دهد که اگر انتشار گازهای گلخانه‌ای تا سال ۲۱۰۰ به میزان چشمگیری کاهش پیدا کنند، سطح آب دریاها از ۰.۲۸ متر به ۰.۵۵ متر افزایش پیدا می‌کند. اما اگر میزان انتشار همچنان بالا باشد، سطح آب دریاها تا پایان قرن احتمالا بین ۰.۹۸ متر تا ۱.۸۸ متر بالاتر می‌آید. در این شرایط نمی‌توان تا سال ۲۱۰۰ مانع افزایش آب دریاها به ۲ متر و تا سال ۲۱۵۰ به ۵ متر شد. اگر افزایش دمای زمین به میزان ۱.۵درجه سانتی‌گراد باقی بماند، تا ۲هزار سال آینده، میانگین سطح آب دریاها در جهان تا ۲ متر افزایش خواهد داشت. اگر افزایش دما به ۲ درجه سانتی‌گراد برسد سطح آب دریاها بین ۲ تا ۶ متر افزایش می‌یابد و اگر دمای کره‌زمین ۵ درجه گرم‌تر شود سطح آب دریاها بین ۱۹ تا ۲۲ متر بالاتر می‌رود.
به همین ترتیب تغییرات غیر قابل بازگشت در ورقه‌های یخی، یخچال‌ها، خاک منجمد و اعماق اقیانوس‌ها سریع‌تر و شدیدتر خواهد بود.
ماتیوز می‌گوید: «اگر در روند ثبات افزایش دما موفق نشویم، دیگر جبران‌پذیری تبعات تغییرات اقلیمی اهمیتی نخواهد داشت. چون تا آن زمان وارد رژیم آب‌وهوایی جدید شده‌ایم و باید با تبعات فاجعه‌بار و شدید آن روبه‌رو شویم.» ماتیوز در ادامه می‌گوید دستیابی به هدف کربن صفر کلید این مسئله است. در واقع اولین چیزی است که تعیین می‌کند چه سطحی از تاثیرات آن را در دهه‌های آینده تجربه می‌کنیم.