ولایت نیمروز، بند کمال‌خان، حقابه هامون، رژیم حقوقی رودخانه هیرمند، معاهده ۱۳۵۱ اینها کلید‌واژه‌هایی است که در ماه‌های اخیر در اخبار مربوط به منطقه سیستان به کرات تکرار شده و نگاه‌های نگران را به سمت سیستان جلب کرده است. از همان روزی که خبر رسید افغانستان قصد آبگیری بند کمال‌خان را دارد تا روزی که اشرف‌غنی در آیین افتتاح این سد موضوع آب در برابر نفت را مطرح کرد، صاحب‌نظران حوزه آب در مورد این تصمیم افغانستان ابراز نگرانی کردند. دیروز هم رضا اردکانیان در آیین افتتاح کنفرانس ملی روئین‌تن‌سازی سیستان نسبت به این موضوع ابراز نگرانی کرد و گفت: «در صورت عدم رهاسازی حقابه محیط ‌زیستی هامون‌ها و خشک شدن آنها، تبعات منفی زیست‌محیطی و کاهش سطح سلامت و نیز تبعات اقتصادی- اجتماعی این امر، گریبان‌گیر مردمی که در هر دو سوی مرز زندگی می‌کنند، خواهد شد» کنفرانس ملی روئین‌تن‌سازی سیستان که دیروز در دانشگاه زابل شروع به کار کرد و امروز نیز ادامه خواهد داشت قرار است با نگاهی علمی به چالش‌های سیستان بپردازد و راهکارهایی برای تقویت تاب‌آوری این منطقه ارائه کند.

موضوع حقابه هیرمند قدمتی چندین دهه‌ای در روابط بین ایران و افغانستان دارد. وجود آب در منطقه‌ای مرزی و خشک و کم‌آب می‌تواند سیاست‌ها و دیپلماسی طرفین مرز را دستخوش تغییراتی کند. با آبگیری بند کمال‌خان در اواخر سال گذشته و انحراف مسیر رودخانه هیرمند در پی این اتفاق، ماجرای حقابه هیرمند و تاثیر آن در روابط بین ایران و افغانستان وارد فاز تازه‌ای شده است. در ماه‌های اخیر مقامات ایرانی بارها به این موضوع تاکید کرده‌اند که پیگیر حقابه هیرمند خواهند بود و مقامات افغانستان هم همواره در سخنان خود به این موضوع صحه گذاشتند که پایبند به معاهده 1351 هستند. اما آنچه در عمل اتفاق می‌افتد چیزی فراتر از این سخنان است.
دیروز در جریان افتتاح کنفرانس ملی روئین‌تن‌سازی سیستان رضا اردکانیان، وزیر نیرو در خصوص موضع ایران در برابر حقابه هیرمند، با اشاره به مسئله تالاب‌های بین المللی هامون گفت: «در طرح روئین‌تن سازی سیستان اگرچه آب مورد نیاز برای شرب و کشاورزی و صنعت، از محل حقابه و از محل آب انتقالی از دریای عمان یا دیگر منابع جدید تضمین‌می‌شود، اما دغدغه و نگرانی برای تامین نیازهای محیط زیستی رودخانه هیرمند و تالاب‌های بین‌المللی هامون همچنان پابرجاست. منطقه سیستان و هامون‌ها به لحاظ طبیعت جغرافیایی خود که در دلتای رودخانه هیرمند قرار گرفته‌اند، همواره و از گذشته تاکنون وابسته به آب رودخانه‌ هیرمند و دیگر رودخانه‌های منتهی به هامون‌ها بوده‌اند. محیط زیست و تبعات حاصل از تخریب محیط زیست مرز نمی‌شناسد و در چارچوب مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها نسبت به حفاظت از محیط زیست قرار دارد.» اردکانیان که به عنوان رئیس افتخاری این کنفرانس سخنرانی کرد در خصوص عدم رهاسازی حقابه محیط زیستی هامون‌ها از سوی افغانستان هم گفت: «در صورت عدم رهاسازی حقابه محیط زیستی هامون‌ها و خشک شدن آنها، تبعات منفی زیست‌محیطی و کاهش سطح سلامت ناشی از تشدید طوفان‌های گرد و خاک و نیز تبعات اقتصادی- اجتماعی این امر، گریبانگیر همه‌ مردمی که در این منطقه در هر دو سوی مرز زندگی می‌کنند، خواهد شد. خشکی هامون‌ها همان‌قدرکه منطقه سیستان در ایران را تهدید می‌کند، منطقه نیمروز و هلمند را نیز در آن سوی مرز تهدید می‌کند و توفان‌های گرد و خاک برخاسته از تالاب‌های خشکیده در ایران، تحت شرایط جوی طبیعی منطقه، به آسمان افغانستان گسیل شده و ساکنان ولایت‌های مرزی افغانستان را تحت تاثیر قرار می‌دهد» اردکانیان همچنین به اقدامات وزارت نیرو در این زمینه اشاره کرده و گفت: «وزارت نیرو به دقت هرگونه اقدام مغایر با ملاحظات محیط زیستی را در رودخانه‌های مرزی به‌خصوص در منطقه هیرمند پایش می‌کند و در زمان درست و از طریق مجاری رسمی، یادداشت‌ها و پیام‌های لازم را به کشورهای همسایه منعکس می‌کند. در مورد بند کمال‌خان نیز به‌ طور ویژه، موضوع در سازوکار کمیساران آب هیرمند و نشست‌های مرتبط با آن مطرح شده است و البته این نشست‌ها و رایزنی‌ها همچنان ادامه دارد.
«هامون‌ها، گردوغبار و محیط زیست منطقه سیستان» ، «توان‌افزایی اقتصادی، پایداری اجتماعی، بهبود کشاورزی و اصلاح الگوی توسعه در منطقه سیستان» محورهای اصلی کنفرانسی هستند که دیروز در زابل شروع به کار کرد. این کنفرانس با هدف شناسایی، ارزیابی و تحلیل جامع ابعاد مختلف اقلیمی، محیط زیستی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، تاریخی و ظرفیت‌ها و مزیت‌های منطقه سیستان برگزار خواهد شد تا با اتکا به دستاوردهای علمی ارائه شده در کنفرانس؛ برنامه‌‌ها و راهکارهای عملیاتی برای نیرومندی و تقویت تاب‌آوری سیستان در برابر مشکلات و مخاطرات جغرافیایی، محیطی و اجتماعی و در مجموع روئین‌تنی منطقه، تعریف شوند.
به گفته عرفانیان، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه زابل در پی هم‌اندیشی‌های صورت گرفته در خصوص ارائه برنامه‌ای عملی برای توان‌افزایی سیستان و افزایش تاب‌آوری منطقه در برابر مخاطرات و رخدادهای نامطلوب طبیعی و انسانی، طرحی جامع با عنوان «تدوین برنامه‌های عملی در جهت توان‌فزایی و رویین‌تن‌سازی منطقه سیستان» به تصویب رسید که این کنفرانس ملی در راستای همین اهداف همین برگزار شده است. عرفانیان می‌گوید: «این طرح ملی دارای هشت بخش اصلی شامل منابع آب، مطالعات گرد و غبار، محیط زیست، کشاورزی، مطالعات خاک، مطالعات اجتماعی، مطالعات اقتصادی، بازرگانی و زیربنایی، و در نهایت تدوین چشم اندازها، راهبردها، راهکارها و برنامه‌های عملیاتی برای رویین‌تن ساختن سیستان است که برای اجرای هر بخش از آن یک مدیر اجرایی در نظر گرفته شده است و در مجموع حدود 40 عضو هیات علمی و کارشناس در انجام این طرح مشارکت و همکاری مستقیم خواهند داشت. پروژه مذکور با نظارت مستقیم پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون انجام می‌شود.» معاون پژوهش و فناوری دانشگاه زابل درباره اهداف این پروژه هم گفت: «این مطالعه در نظر دارد با شناسایی، بررسی، ارزیابی و تحلیل ابعاد مختلف اقلیمی، محیط زیستی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و تاریخی سیستان، و با اتکا به دانش و ظرفیت‌های علمی و بومی، یافته‌ ها و نتایجی را ارائه کند که مبنای طراحی راهبردها، سیاست‌ها، برنامه‌های عملیاتی در راستای نیرومندسازی و تقویت تاب‌آوری سیستان و نواحی مجاور آن در برابر مشکلات و مخاطرات جغرافیایی، محیطی و اجتماعی است که انجام آن منجر به روئین‌تنی منطقه شود. لازم به ذکر است مدت زمان در نظر گرفته شده برای انجام طرح حاضر 24 ماه خواهد بود.»
وزیر نیرو در سخنان دیروز خود در خصوص این طرح گفت: «رویین‌تن‌سازی سیستان یعنی کاهش آسیب‌پذیری آن با استفاده از اصلاح الگوی توسعه، اصلاحات نهادی و بازتعریف نقش منابع محیط زیستی. برای این منظور، از مدت‌ها پیش، گروه کاری ویژه‌ای تشکیل شد تا گزینه‌های مختلف را برای بهبود شرایط سیستان بررسی کند. در طرح روئین‌تن‌سازی سیستان که پیش‌تر به تصویب هیئت وزیران نیز رسیده، مهم‌ترین و کارآمدترین تمهید، بهره‌برداری از منابع آب جدید است. انجام تمهیدات برای روئین‌تن‌سازی سیستان، به معنای بی‌نیاز شدن و یا صرف نظر کردن از حقابه‌ تعیین‌شده‌ ایران در معاهده 1351 رودخانه هیرمند به میزان 820 میلیون‌ مترمکعب در سال نیست و هم ما مصر به گرفتن حقابه تا قطره‌ آخر هستیم و دولت افغانستان نیز همواره تعهد خود را بر تحویل حقابه مورد نظر به جمهوری اسلامی ایران ابراز داشته است. در این راستا، استقرار سامانه‌ دریافت و اندازه‌گیری حقابه در مرز ایران در حال انجام است.»
اردکانیان اشاره‌ای هم به موضوع دیپلماسی کرد و گفت: «منافع مشترک دو کشور ایجاب می‌کند که میزان همکاری‌ها و تعاملات دو کشور افزایش پیدا کند. همکاری همسایگان درباره منابع آب مشترک، یک گزینه و انتخاب نیست، بلکه تنها راه موجود است، چرا که به علت جبر جغرافیایی نمی‌توان همسایگان خود را تغییر داد. ساکنان منطقه سیستان در ایران و افغانستان دارای تاریخ و جغرافیا و فرهنگ مشترکی هستند که دو عنصر هیرمند و هامون در آن نقش‌آفرینی برجسته دارند. برای حفظ این میراث مشترک، توسعه آبی و ارتقا سطح معیشتی مردم منطقه، باید همراه با حفظ محیط زیست‌ و ارتقا سطح زندگی آنها و با در نظر گرفتن این واقعیت است که محیط زیست مرز نمی‌شناسد. در این چارچوب، پیشنهادات و راهکارهای فنی برای ارائه به طرف افغانستانی آماده شده است و با توجه به سطح خوب روابط دو کشور و وابستگی و درهم‌تنیدگی مسائل دو کشور، امیدواریم که همکاری و تعامل لازم را در این خصوص از سوی طرف افغانستانی شاهد باشیم» حل مسئله آب در منطقه سیستان با توجه به موقعیت اقلیمی این منطقه، یکی از چالشهای جدی پیش روی مردم و تصمیم‌گیران کشور است. در ماههای اخیر تصمیماتی با شعار حل مسئله آب در این منطقه اتخاذ و اجرایی شده که بسیاری از کارشناسان در مورد آن ابراز نگرانی می‌کنند. از سوی دیگر چهره‌های دانشگاهی کشور نیز معتقدند دیپلماسی در حوزه حقابه‌های مرزی به ویژه در منطقه سیستان آنطور که باید با قدرت و اثرگذار عمل نکرده است.