در وبینار روش‌های مدیریت سیلاب مطرح شد

به سیلاب نیاز داریم 

حجت کرمی، استاد دانشگاه سمنان: میزان نفوذپذیری خاک در شهر کاهش پیدا کرده است.

|پیام ما| ایران ششمین کشور از 10 کشور نخست جهان در زمینه وقوع سیلاب است. وقوع سیلاب در چند سال اخیر موجب بروز مشکلاتی در زمینه زیرساخت‌های شهری و همچنین وارد آمدن آسیب‌هایی به جان و مال شهروندان شده است. این حوادث وقوع سیلاب را به یکی از مهم‌ترین چالش‌های کشور تبدیل کرده است. ریشه‌یابی تکثر سیلاب‌ها موضوعی است که بسیاری از کارشناسان در مورد آن نظراتی ارائه می‌کنند، اما با توجه به اقلیم خشک ایران، و چالش‌هایی که در زمینه کمبود منابع آبی در کشور ایجاد شده، مسئله مدیریت سیلاب به مراتب از اهمیت بالاتری برخوردار است. 

با توجه به این‌که ایران اقلیمی خشک و نیمه‌خشک  دارد، نیاز به مدیریت و بهره‌برداری از آب‌هایی که در نتیجه بارندگی تولید می‌شوند بیش از پیش احساس می‌شود. شاید در گذشته تمرکز بر این بود که پروژه‌های جمع‌آوری و دفع سیلاب طراحی شوند تا این پدیده به عنوان یک تهدید از شهرها دور شود، اما امروز موضوع متولیان و کارشناسان، استفاده و بهره‌برداری درجا از آب‌های تولید شده از بارندگی و سیلاب است. موضوعی که روز شنبه حجت کرمی، استادیار دانشکده مهندسی عمران دانشگاه سمنان در وبیناری با عنوان«معرفی روش‌های توسعه کم‌اثر و بهترین روشهای مدیریت اجرایی جهت مدیریت سیلاب» درباره‌اش سخن گفت. کرمی در این نشست که با حضور دانشجویان رشته عمران آب و استادان دانشگاه سمنان برگزار شد، با مرور آمارهای موجود از سیلاب‌های سال 1393، گفت که اعداد و ارقام با توجه به سیلاب‌های سال 98 در گلستان و شیراز یقیناً افزایش پیدا کرده است.

کرمی در ادامه به موضوع لزوم مدیریت یکپارچه سیلاب پرداخت و در مورد برخی راهکارهای دفع سیلاب که بدون مطالعه در شهرها مورد استفاده قرار می‌گیرند، گفت: «کانال‌های روباز در شهرها و جوی‌های آب در بعضی شهرها اجرایی شده‌اند. با توجه به شرایطی که در ایران داریم، اصلا موافق اجرای این کانال‌های روباز و جوی‌ها نیستم و در جاهای مختلف باید این‌ها را به صورت کلکتورهای زیرزمینی طراحی کنیم. یکی از عواملی که باعث ایجاد مشکلات مختلف می‌شود، رسوب‌گیری است. این کانال‌ها عملا در شهرهای ما تبدیل به سطل آشغال شده‌اند. از طرفی به دلیل طراحی‌های غیر‌اصولی اگر در بارندگی‌ها دقت کنید می‌بینید که سیلاب همه جا حرکت می‌کند در پیاده‌رو و خیابان و… تنها جایی که سیلاب وارد آن نمی‌شود این کانال‌هااست»

استادیار دانشگاه سمنان در ادامه به اهداف برنامه جامع مدیریت سیلاب اشاره کرد که عبارتند از: «حفاظت جان انسان‌ها، حفاظت منابع آب‌و‌خاک، حفاظت تاسیسات زیربنایی و راه‌های ارتباطی -این مسئله کشور را بسیار تحت تاثیر قرار می‌دهد سالیانه چند پل در اثر سیلاب تخریب می‌شود- و مدیریت غیرسازه‌ای سیل» کرمی در ادامه به راهکارهای مختلف کنترل سیلاب پرداخت و از فعالیت‌های بیولوژیکی، مدیریت حوضه آبخیز و عرصه‌های منابع‌طبیعی که اهدافی مثل: بهبود حفاظت خاک و کنترل فرسایش، پیشگیری از وقوع سیل در سرشاخه‌های حوضه‌های آبریز را دنبال می‌کنند؛ سخن گفت.

یکی از راهکارهایی که کرمی در زمینه مدیریت سیلاب به آن اشاره کرد، پهنه‌بندی سیلاب بود، او معتقد است: «در مناطقی که سیل‌خیز هستند، می‌توانیم با روش‌های هیدرولیکی مختلف پهنه‌بندی سیلاب‌های پنجاه ساله یا صد ساله را مشخص کنیم. بر اساس این پهنه‌بندی به سازمان‌های مرتبط مثل شهرداری اعلام کنیم که در این محدوده خانه‌ ساخته نشود، یا نهادهایی که بیمه سیل را لحاظ می‌کنند، بر اساس این پهنه‌بندی می‌توانند میزان هزینه سیلاب یا خسارات را مشخص و به مخاطبان خدمات خود ارائه دهند»

محور سخنان حجت کرمی معرفی روش‌های توسعه کم‌اثر و بهترین روش‌های مدیریت اجرایی جهت مدیریت سیلاب بود. و مفاهیمی که برای رسیدن به این هدف مورد استفاده قرار می‌گیرند و با عناوین LID، BMP در این حوزه شناخته می‌شوند. کرمی در خصوص این مفاهیم می‌گوید: «این به آن معناست که ما شرایط منطقه را جوری تامین کنیم که به زمانی بازگردد که توسعه شهری در آن اتفاق نیفتاده بود. ما قبلا منطقه‌ای داشتیم که دارای خاک‌های نفوذپذیر، درختچه، درخت یا گیاهانی داشت، در جریان توسعه شهری این‌ها را از بین بردیم . حالا این منطقه تبدیل به منطقه توسعه‌یافته شهری با ساختمان‌هایی شده است که در ساخت آن از سرامیک، آسفالت و مواردی از این قبیل استفاده شده است، بنابراین میزان نفوذپذیری خاک در شهر کاهش پیدا کرده است. مفهوم LID این است که ما جهت کنترل سیلاب با تقلید از وضعیت پیش از توسعه، روش غیرمتمرکز کنترل سیلاب را تعریف کنیم. رویکردهای LID را عموما با روش‌های مدیریت و روش‌های اجرایی عملی می‌کنند که به آن‌ها می‌گوییم BMP یا بهترین روش‌های مدیریت اجرایی، که مجموعه روش‌هایی هستند که در جهت دستیابی به LID های مختلف در منطقه تعریف می‌شوند» کرمی برای شفاف کردن تعریف این مفاهیم گفت: «LID یک روش متمرکز در کنترل روان‌آب است، با تقلید از وضعیت پیش از توسعه منطقه به جای تولید روان‌آب، راه‌هایی برای افزایش نفوذپذیری تعریف می‌کنیم و روان‌آب را به آب‌های زیرسطحی و زیرزمینی تبدیل می‌کنیم» کرمی در ادامه در خصوص مولفه‌های چرخه هیدرولوژی در مناطق توسعه‌یافته گفت: «از میزان بارندگی در این مناطق حدود 55 درصد به «روان‌آب» تبدیل می‌شود، 5 درصد به آب‌های زیرزمینی و 30 درصد تبخیر و تعرق از این آب‌ها داریم. اما در مناطقی که توسعه نیافته هستند، پوشش گیاهی باعث افزایش نفوذپذیری می‌شود در عین حال روان‌آب کمتری ایجاد می‌شود، ضمن این‌که پوشش گیاهی به عنوان فیلتراسیون و تصفیه طبیعی عمل می‌کنند و باعث تغذیه سفره آب زیرزمینی می‌شوند»

کرمی در ادامه روش‌های LID و BMP که در کشورهای مختلف و بعضی شهرهای ایران اجرا می‌شوند را معرفی کرد. از جمله «بام‌سبز» که در پشت بام ساختمان‌ها موجب افزایش جذب آب‌های بارندگی می‌شود. او در مورد این روش گفت: «شاید به نظر برسد که این روش تاثیر چندانی ندارد، اما مدل‌سازی‌های انجام شده نشان می‌دهد به ویژه در شهرهای باران‌خیز، این بام‌های سبزی به یک پوشش گیاهی تبدیل شده و در کنترل سیلاب موثرند» البته این روش معایب و مزایایی هم دارد که به تفصیل به آن اشاره شد. روشهای دیگری که برای مدیریت سیلاب در شهرها مورد استفاده است «سیستم ذخیره آب باران در منازل» که در شهرهایی که بارندگی بیشتری دارند می‌تواند مناسب باشد، « چاه‌های جذبی» که در حال حاضر در بعضی شهرها از جمله یزد مورد استفاده است، استفاده از «روکش‌های نفوذپذیر و بتن‌های متخلخل» در فضاهای شهری که علاوه بر کاهش میزان روان‌آب‌ها می‌توانند در تصفیه آب بارندگی و در نتیجه افزایش کیفیت آب‌های زیرزمینی نیز اثرگذار باشند، «جوی- باغچه‌ها» که باغچه‌هایی هستند که به عنوان کانال طراحی می‌شوند، که آب را هدایت می‌کنند و باعث نفوذ روان‌آب می‌شوند، «مخازن ذخیره، نفوذ و نگهداشت (مخازن تعدیل سیلاب)» که در ایران بیشتر مورد استفاده هستند، «سیستم ترانشه نفوذ» که به گفته کرمی یکی از بهترین روش‌هایی است که در فضاهای بین جاده‌ای می‌تواند مورد‌استفاده قرار‌گیرد و علاوه بر کاهش حجم روان‌آب، باعث تغذیه آبخوان هم می‌شود. باید دید راهکارهایی که در زمینه مدیریت سیلاب مطرح است، در چه شرایطی و چه شهرهایی  می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. حجت کرمی درباره این موضوع می‌گوید: «می‌توان از روش‌هایی مثل تصمیم‌های چند معیاری استفاده کرد. بر این اساس می‌توانیم بهترین LID یا BMP را انتخاب کنیم. 

با توجه به این اصول می‌توان معیارهای سهولت نگهداری، سهولت اجرا، سازگاری با محیط زیست، هزینه اجرایی و عوامل هیدرولیکی، و این‌که چقدر دبی پیک پایین می‌آید، اظهار نظر کرد.

در واقع با یک تصمیم‌گیری چند معیاره، می‌توان مناسب‌ترین و بهترین LID یا BMP را انتخاب کرد.»کرمی در پایان سخنانش به مطالعات موردی و آزمایشگاهی انجام شده در تهران و سمنان پرداخت و در خصوص بررسی موردی بتن‌های متخلخل در شهرک گلستان سمنان و همچنین طرحی در رودخانه درکه با توجه به طرح جامع سیلاب تهران مورد بررسی قرار گرفته بود توضیحات تخصصی ارائه کرد.