ارزیابی عباسقلی جهانی، کارشناس آب از اجرای طرح انتقال آب خلیج فارس به صنایع کرمان و یزد 

رها کردن بازچرخانی و عرضه بیشتر آب غلط است 

باید تقاضای آب را مدیریت کرد نه این که عرضه آن  را بیشتر کرد نتایج این طرح را باید گروهی مستقل و خارج از دولت بررسی کنند.

خبرنگار: امیر حسین احمدی | قرار است آب شیرین شده از خلیج فارس به فلات مرکزی ایران بیاید. یعنی استان‌هایی که در مرکز و نواحی  نیمه‌بیابانی ایران‌قرار دارند.طرحی که خداداد غریب‌پور رییس هیات عامل سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) از آن به عنوان  قطعه نخست ابر پروژه انتقال آب از خلیج فارس به فلات مرکزی ایران یاد کرده است، وزیر صنعت، معدن و تجارت آن را به ابتکار حفر قنات در تاریخ ایران تشبیه کرده ورییس‌جمهور هم به گستردگی و بزرگی آن صحه گذاشته است. نزدیک به ۲۰۰شرکت در بخش‌های طراحی و مهندسی، ساخت و اجرا در آن حضور داشتند و تاسیسات آب شیرین‌کن با ظرفیت تولید سالیانه ۶۵۰ میلیون متر مکعب ساخته شده که در فاز نخست، ۱۸۰ میلیون مترمکعب در سال از آن بهره‌برداری می‌شود. البته فعلا  قطعه اول در فاز یک بهره‌برداری شده است. این طرح با هدف تامین آب شرکت‌های منطقه گل گهر سیرجان، مس سرچشمه و چادرملو در یزد و با سرمایه گذاری همین شرکت‌ها اجرا شده و البته در میانه راه مقداری هم برای شرب شهرهای هرمزگان در نظر گرفته شده است. به گفته رییس هیات عامل ایمیدرو جمع هزینه‌های ریالی و ارزی این پروژه در مرحله شیرین‌سازی و خط انتقال تا سیرجان ۱۶ هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان است.پرسش اینجاست که طرحی چنین عظیم تا کجا می‌تواند بر شانه‌های محیط‌زیست ایران سوار شود و اساسا آیا امروز در جهان چنین کاری عقلانی است؟ عباسقلی جهانی کارشناس آب و عضو هیات موسس انجمن علوم و مهندسی آب ایران در گفت‌وگو با «پیام ما» بر این نظر است که دست‌کاری در این مقیاس در منابع آبی کشور قطعا ناپایداری‌هایی را ایجاد خواهد کرد.

درباره طرح انتقال آب از خلیج‌فارس به فلات مرکزی آقای غریب‌پور رییس سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی دیروز ادعایی طرح کرده و گفتند که ” مطالعات فنی و اقتصادی انجام شده نشان می‌دهد انتقال آب شیرین‌شده از خلیج فارس به صنایع معدنی جنوب شرق کشور اقتصادی‌تر از انتقال ماده معدنی به سواحل خلیج فارس است. آیا با لحاظ شرایط اقتصادی و محیط‌زیستی و از نگاه کارشناسانه می‌توان این ادعا را پذیرفت؟

 از اساس طرح چنین ادعایی  مستلزم این است که دلایل و تحلیل‌های اقتصادی را که در این رابطه انجام شده به صورت روشن و مشخص مطرح کنند. این مسئله که دیگر چیز محرمانه‌ای نیست. می‌توانند به تعدادی از کارشناسان مستقل  که در جامعه هستند و مورد اعتماد، مدارک را ارائه دهند و این گروه بررسی کند.  با ادعای صرف که نمی‌شود چنین جمع‌بندی رسید و توقع جلب اعتماد را هم داشت.  باید نهادهای مورد اعتماد جامعه این مسائل را مطالعه کنند و آثار آن را از هر وجه چه مثبت و چه منفی بررسی کنند. با چنین بررسی هم مسئله بهتر شناخته می‌شود و هم می‌توان گزینه‌هایی بدیل را سنجید. گزینه‌های بدیلی که در مقایسه با ابعاد زیست‌محیطی، اقتصادی ،اجتماعی  و  ارزیابی شود  و آن وقت بشود دیدگاهی مستقل ارائه کرد. در غیر این صورت ممکن است هر کس در دفاع از پروژه‌ای که مورد اجرا قرار گرفته دلایل اینگونه را ارائه دهد.  من معتقدم این مستلزم تشکیل یک گروه کارشناسی مستقل است که برای همیشه در مسئله انتقال آب و تامین آب وجود داشته باشد. برای مثال چطور آقای رییس‌جمهورگروه مستقلی از دانشگاهیان و خارج از دولت را برای بررسی موضوع سیلاب تشکیل و  ماموریت دادند؟

این گروه پس از یک سال و نیم گزارش داد. درست است که محتوای این گزارش هنوز به جامعه ارائه نشده اما گروهی بود که این تحلیل‌ها را انجام داد. ۷ هزار صفحه مطلب نوشت. اهمیت طرح‌های شبیه به انتقال آب از خلیج‌ فارس شاید خیلی خیلی بیشتر از سیل باشد. هر چند که سیل هم یک فاجعه ملی بود اما مگاپروژه  بسیار طولانی، پایدار و عظیم‌تر است و به زندگانی نسل‌ها باز می‌گردد. از سوی دیگر مصرف انرژی این طرح‌ها بسیار بالا است. بنابراین کاری ندارد که درباره چنین مگاپروژه‌هایی هم در آثار و تبعات آن و یا تایید و رد آن  دلایلی مطرح شود و عده‌ای بی‌طرف بیایند و همه این مسائل را بررسی کنند.

شاید این پرسش در ذهن بسیاری از افراد جامعه وجود داشته باشد که از اساس انتقال آب از یک دریا منبعی مطمئن و دائمی را پدید می‌آورد یا این که آسیب‌زا خوهد و بود و به منابع ملی صدمه می زند؟‌ 

ابتدا باید بگویم که انتقال آب به مفهوم عرضه آب بیشتر است. یعنی می‌دانیم که وقتی پیشران‌های توسعه را مثل تحولات جمعیتی، ساختار اقتصادی یا توسعه صنایع یا حتی افزایش شهرنشینی و افزایش مهاجرت بین شهرها در نظر بگیریم، مجموع این عوامل تقاضای آب را بالا می‌برد و وقتی که تقاضای آب بالا می‌رود باید این تقاضا و یا بهتر است بگوییم افزایش تقاضا را از طریق عرضه  آب بیشتر انجام دهیم.  این مطابق یک اصل جهان‌شمول است و همه اعتراف دارند که نه آن‌قدر منابع آب در اختیار داریم و نه این که این کارها می‌توانند از نظر محیط زیستی و از نظر اقتصادی و صرف انرژی معقول باشند و در واقع پایداری چنین کارهایی زیر سوال است. این شیوه کار که آب را بیشتر و بیشتر کنیم  درادامه همان روش‌های گذشته در مورد مدیریت آب یعنی مسئله عرضه هر چه بیشتر آب برای تامین نیازهای روزافزون است. شیوه‌ای منسوخ است و دیگر پاسخگو نیست.

ما باید تا جایی که مقدور است بر مدیریت مصرف و تقاضا کار کنیم. به اعتقاد خیلی از کارشناسان اگر بتوانیم  بر مدیریت تقاضا یعنی مسئله اتلاف آب، مدیریت مصرف و کاهش تقاضا کار کنیم، می‌توانیم از منابع آب موجود برای تامین تقاضاهایی همچون شرب و صنایع و مشابه آن به خصوص از طریق بازچرخانی استفاده کنیم . بازچرخانی از منظر ریاضی یعنی این که بی‌نهایت می‌توانیم آب را بازمصرف کنیم و دوباره بازمصرف کنیم یعنی منبعی بسیار مهم در اختیار کشور. این مسئله پیش از هر چیز بازمی‌گردد به این که باید از عرضه آب بیشتر خودداری کرد. عرضه آب بیشتر ما را به چرخه باطل می‌رساند که هر روز آب بیشتری را می‌طلبد. تکیه بر مدیریت تقاضا بنا به اعتراف همه کارشناسان شیوه درستی است که باید شیوه گذشته درباره توسعه و مدیریت آب را اصلاح کند.

آیا می‌توان گفت که این طرح اخیر انتقال آب از مصادیق بزرگ افزایش عرضه و تولید تقاضای بیشتر است؟

قطعا. خیلی روشن از مصادیق عرضه بیشتر آب است.  اگر قرار باشد که از منابع آب دریا به مناطق محدودی از ساحل که امکان حصول منابع آب تجدید شونده، بازچرخانی و … را ندارند، آب برسانیم، می‌تواند کار درستی باشد ولی نه اینکه آب را ۳۰۰ کیلومتر و بیشتر انتقال دهیم و اگر انرژی که برای این کار مصرف می‌شود را حساب کنیم سر به فلک می‌کشد چرا که تا زمانی که پروژه پابرجاست باید انرژی صرف انتقال آب کرد و این انرژی هم از منابع فسیلی استفاده می‌شود که تبعاتش بسیار آشکار است

اگر بپذیریم که انتقال آب هزینه کمتری دارد ممکن است این سوال پیش بیاید که ذخیره معادن تا چند دهه دیگر تمام خواهد شد و تکلیف سرمایه‌گذاری عظیم بر انتقال آب چه خواهد شد؟

اگر بخواهیم از نظر مسئله سرمایه‌گذاری بگوییم، مسئله فایده و هزینه مطرح است.  صرف نظر از غلط یا درست بودن این طرح اگر کسی بتواند اثبات کند که مجموعه فایده‌های آب انتقال داده شده از هزینه‌های آن بیشتر است، این مربوط می‌شود به عمر فیزیکی طرح و می‌تواند هزینه سرمایه‌گذاری را تامین کند و بیش از این مقدار هم سودده باشد. اما این منابع معدنی تمام خواهند شد و آن روز آبی داریم که نمی‌دانیم چطور باید از استفاده کنیم 

 قرار است حجم زیادی از آب وارد استان‌هایی مثل کرمان و یزد شود که شاید تا پیش از طی سده‌ها به نوعی از زندگی و مدیریت آب رسیده‌اند. به نظر شما این طرح می‌تواند تا کجا آثاری بر زندگی اجتماعی در این استان‌ها بگذارد؟

 وقتی که درباره یک پروژه‌ای با این ابعاد صحبت می‌کنیم مثل لوله ای کوچک نیست که برای روستاییان آب ببرد.ما درباره چیزی صحبت می‌کنیم که آثار بسیار عظیمی به جای می‌گذارد.  یکی از مسائلی که در این مگاپروژه‌ها مورد توجه است و به آن تاکید می‌شود مسئله ارزیابی‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی است یعنی مطالعات اقتصادی و تحلیل مالی یا بازگشت سرمایه و تحلیل آثار محیط‌ زیستی که دو قسمت است؛ آثار ملموس و غیرملموس و مسائل اجتماعی که هم حوضه دهنده آب و هم حوضه گیرنده آن را دچار تحول می‌کند.

 وزیر صمت گفتند که اجداد ما راهکار خشکی در فلات مرکزی را حفر قنات یافتند و ما هم مثل اجداد خود به انتقال آب مبادرت ورزیدیم. به نظر شما شباهتی بین این طرح و قنات وجود دارد و آیا کار کردی مشابه دارند؟

البته این حرف نظر ایشان است ولی قنات پدیده‌ای پایداراست. با آن بدون اینکه هیچ ساختاری را عوض کنیم به پایداری شرایط کمک کرده‌ایم اما همان‌طور که خود پروژه هم نشان می‌دهد این پروژه عمری معین دارد و طبیعتا دستکاری در این مقیاس ایجاد ناپایداری‌هایی را خواهد کرد و من بعید می‌دانم که مقایسه انتقال آب در این مقیاس با قنات درست باشد.  قنات در داخل خود حوضه آبریز موجود است و ما آب را از حوضه دیگری نمی‌آوریم . در واقع این برمی‌گردد به مدیریت یکپارچه حوضه آبریز در حالی که در این مسئله انتقال بین حوضه‌ای به نوعی ناپایداری ایجاد می‌کنیم و به نظرم این مقایسه چندان درستی نیست و نمی‌شود این دو پدیده را با هم مقایسه کرد.