آیین کشورداری
سیر الملوک تالیف خواجه نظام الملک توسی است. خواجه نظام الملک وزیر آلب ارسلان سلجوقی است. ملکشاه سلجوقی در پایان عمر از وزیران خود می خواهد که در باب کشورداری و رسوم پادشاهان گذشته از آل سلجوق، و نیک و بد امور جاری و کمبودها بیندیشند و تاملات خود را روشن بنویسند و عرضه کنند تا پادشاه در آن ها تامل کند و نقایص را دریابد و کارها را به قاعده خویش و طبق فرمان ایزدتعالی انجام دهد. همه نوشتند و از میان آن ها نوشته خواجه نظام الملک را پسندید و او را به اتمام آن مأمور ساخت.
متن زیر یکی از فصول کتاب مذکور است که خواجه نظام الملک طبق عقاید خود نگاشته است. این کتاب در حال حاضر در رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های سراسر کشور تدریس می شود؛
مشورت با دانایان و پیران
مشاورت کردن در کارها از قوی رایی مرد باشد و از تمامی عقل و پیش بینی. چه، هر کسی را دانشی باشد و هر یکی چیزی داند: یکی بیش تر داند و یکی کمتر، و یکی دانشی داند و هرگز به کار نبسته و نیازموده، و یکی هم دانش داند و هم به کار بسته و تجربه کرده. مَثَل این چنان باشد که یکی معالجت دردی و علتی از کتاب طب خوانده باشد و نام آن داروها همه به یاد دارد و بس، و یکی نام همه داروها بداند و معالجت آن علت کرده باشد و بارها تجربه کرده، هرگز این با آن برابر نباشد. همچنین یکی باشد که سفر نکرده باشد و ولایت ها ندیده و در میان کارها نبوده و یا میانه حال باشد. این معنی را گفته اند که «تدبیر،همه،با دانایان و پیران و جهاندیدگان باید کرد.» و نیز یکی را خاطری تیزتر باشد و در کارها زودتر تواند دید، و یکی کندفهم تر باشد.
و دانایان گفته اند که«تدبیر یک تنه چون زور یک مَرده باشد و تدبیر دو تنه چون زور دو مَرده و تدبیر ده مرده چون زور ده مرده باشد.» و در هر حالی نیروی ده مرد بیش تر و قوی تر از نیروی یک مرده باشد. همچنین تدبیر دو کس قوی تر از تدبیر دو کس باشد یا سه کس یا پنج کس. و همه جهانیان متفق اند که از آدمیان هیچ کس داناتر از پیغامبر ما محمد مصطفی(ص) نبوده است.
به همه دانش که او را بود، از پس همچنان بدیدی که از پیش، و آسمان ها و زمین ها و بهشت و دوزخ و لوح و قلم و عرش و کرسی و آنچه در این هر دو میان است بر او عرضه کردند و جبرئیل علیه السلام هر زمان همی آمد و وحی همی آورد و از بوده و نابوده خبر همی داد- با چندین فضیلت و معجزات که ایزد تعالی او را همی فرماید: و شاورهم فی الامر؛ یا محمد، چون کاری خواهی کرد و یا مهمی تو را پیش آید با یاران خویش تدبیر کن. او را مشورت همی فرماید کردن. چون او بی نیاز نبود از تدبیر و مشورت، به باید دانستن که هیچ آفریده بی نیاز نتواند بود.
پس چنان واجب کند که چون پادشاه کاری خواهد کرد و یا او را مهمی پیش آید با پیران و هواخواهان و اولیای دولت خویش مشاورت کند تا هر کسی را در آن معنی هر چه فراز آید بگویند، و آنچه رای پادشاه دیده باشد با گفتار هر یکی مقابله کنند، و هر یکی چون گفتار و رای یکدیگر بشنوند و براندازند، رای صواب از آن میان پدیدار آید. و رای و تدبیرِ صواب آن باشد که عقل های همگنان بر آن متفق شود که «چنین می باید کرد.» و مشورت ناکردن در کارها از ضعیف رایی باشد و چنین کس را خودکامه خوانند. و چنانچه هیچ کاری بی مردان کار نتوان کرد، همچنین هیچ شغلی بی مشورت نیکو نیاید.