استان کرمان بستر رویش گیاهان دارویی
از ترخون تا ریواس

پیام ما- گیاهان دارویی از دیرباز ابزار طبابت حکیمان و پزشکان سراسر جهان بوده اند و پزشکان با توجه به مزاج انسان ها با گیاهان دارویی موجود در منطقه، بیماران را درمان می کردند. هنوز هم که هنوز است بسیاری از مردم ایران خصوصاً کرمانی ها ترجیح می دهند گیاه درمانی کنند تا این که خود را به داروهای شیمیایی بسپارند و به قول باستانی پاریزی«ختمی و بابونه» را به داروهای امروزی ترجیح می دهند. در این نوشتار قصد رد یا تایید هیچ کدام از دیدگاه های موجود را نداریم که نه جای آن است و نه در تخصص ما.
اما آن چه که جالب توجه است، استفاده بسیاری از شهرها از گیاهان دارویی در قالب جشنواره برای معرفی ظرفیت های گردشگری است. جشنواره گیاهان دارویی با محوریت ترخون در گلباف کرمان و هم چنین جشنواره ریواس در بردسیر و شهربابک از جمله این برنامه هاست. هر کدام از این جشنواره ها در فصل برداشت آن محصول برگزار می شود. 29 مرداد ماه سال جاری نیز دومین جشنواره ترخون گلباف برگزار خواهد شد. این برنامه ها بهانه ای است برای شناساندن هر چه بیش تر ظرفیت های طبیعی شهرهای مختلف که استان کرمان نیز به دلیل تنوع اقلیم آب و هوایی می تواند از این فرصت ها بهره ببرد.
شناخت مواد دارویی مورد استفاده مصریان قدیم از روی پاپیروس‌های مقدسی که از آنان به جای مانده است، میسر می‌باشد. باارزش‌ترین این پاپیروس‌ها «پاپیروس اسمیت» است. مصریان تقریباً از همه قسمت‌های گیاه استفاده می‌کردند. طب بابل توسط الواح کوچکی که نام داروها را به خط میخی روی آن‌ها نوشته‌اند بر جای مانده است. عناصری که آن‌ها به کار می‌بردند اساساً ریشه گیاهی داشته است. در دستورهای بابلی‌ها برخلاف مصریان وزن و اندازه ذکر نشده است. در متون هند قدیم گیاهان طبی به دو گروه تقسیم می‌شوند. گروه اول یا به‌عنوان مسهل، قی‌آور و یا ملین به کار می‌روند یا باعث ترشح بینی می‌شوند و گروه دیگر مسکّن هستند. در کنار طب سوزنی که در چین اختراع شده، مهم‌ترین قسمت طب سنتی چین علم داروهای گیاهی بوده است.
گیاهان مقدس
گیاه‌شناسی در ایران قبل از اسلام نیز سابقه طولانی داشت. در اوستا بارها از «اورورو بیشه زو» (گیاه درمانی) ستایش شده است و واژه اورورو به معنی گیاه فرشته نگهبان امرتات (امرداد) که خود یکی از ایزدان و کمال جاودانگی است در اوستا آمده است. پزشکان ایرانی از صدها گیاه و رستنیِ درمان‌بخش آگاه بودند و آن‌ها را مقدس می‌شمردند. مقدس‌ترین این گیاهان ۳۰ نوع بود که نمادی از نام روزهای سی‌گانه یک ماه بود. به طور مثال نام روز آذر که نماد گیاهی آن در اوستا «اثرگون» نام دارد و آن نوعی گل همیشه بهار است که دم کرده آن محرک سلسله اعصاب است و برای رفع خستگی استفاده می‌شد. نام «دارو» نیز از ریشه واژه ایرانی «دار» به معنی درخت است و در زبان پهلوی به «داروگ» تغییر شکل یافته و واژه انگلیسی و فرانسه «drug» از همین ریشه فارسی ساخته شده‌اند.
طبیعت؛ بیانگر قدرت درمانی گیاهان
در طب یونانی نیز دمنوش کاربرد داشته است. بقراط حکیم 500 سال قبل از میلاد مسیح، ارتباط میان شکل گیاهان و بیماری‌های قابل درمان توسط آن‌ها به نام تئوری امضاها را مطرح کرد. بر اساس این نظریه می‌گوید این خود طبیعت است که به ما قدرت درمانی گیاهان را نشان می‌دهد. به همین علت بود که ساقه زرد رنگ ریوند علیه بیماری زردی و میوه و گل قرمز انار علیه خونریزی به کار می‌رفت. جالینوس (۱۲۹-۲۰۰ میلادی) پزشک یونانی تجربیات خود را در یازده جلد کتاب ثبت کرد. او داروهای گیاهی را به چند گروه تقسیم کرد و بنیانگذار شاخه خاصی از طب به نام «جالینوسی»بود. در قرن اول میلادی، کتاب دماتریا مدیکا را دیوسکوریدوس، پزشک ارتش نرون تدوین کرد، که از نخستین کارهای معتبر در مورد علم گیاه‌درمانی است. دیوسکوریدوس که اساس کار خود را بر پایه کار بقراط بنا نهاده بود، شکل، مشخصات و خواص بیش از ۵۰۰ گیاه را در کتاب خویش ارائه کرد که تا ۱۵۰ سال بعد به‌عنوان یک کتاب مرجع مورد استفاده قرار می‌گرفت. هفت قرن بعد، که در اروپای قرون وسطی، صومعه‌ها زنده ‌نگاه ‌داشتن گیاه ‌درمانی را به دست گرفتند. راهبان متون مربوطه را نسخه‌برداری کردند و از آن‌ها برای شفای بیماران استفاده نمودند و مزرعه‌هایی را به پرورش این گیاهان اختصاص دادند.
رونق گیاهان دارویی در دوره اسلامی
آغاز کاربرد وسیع گیاهان دارویی و رونق و گسترش آن در مشرق زمین به خصوص در دوره اسلام به زمانی که شرق به کارها، نوشته‌ها و ترجمه‌های آثار بقراط، جالینوس و کتاب‌های دیوسکوریدوس و پلینیوس و دیگران دسترسی یافت، مربوط می‌شود. زیرا کارها و آثار این دانشمندان یونانی مستقیماً از طریق شام و شرق رسید و در اوایل قرن سوم میلادی در بیت‌الحکمه به عربی ترجمه شد. محمد بن زکریای رازی دایرهالمعارفی در درمان‌شناسی به نام کتاب الحاوی فی الطب و کتاب خلاصه پزشکی، به نام المنصوری را نوشت. این کتاب‌ها و بقیه آثار او، مخزن و مرجع مهم اطلاعات گیاه‌شناختی برای نسل‌های متمادی در شرق و غرب بوده است. بوعلی سینا ۸۱۱ داروی گیاهی و معدنی را در کتاب قانون همراه با اثرات آن‌ها بر بدن انسان شرح داده است. برخی از این گیاهان ریشه هندی، تبتی چینی داشته‌اند.
رزماری (اِکلیل کوهی)
این گیاه با گل‌های سفید، صورتی، بنفش و آبی می‌روید و از برگ‌های تازه و خرد شده آن به دلیل داشتن اسانس و روغن در تهیه سالاد و غذاها استفاده می‌شود. پودر برگ‌های خشک آن به تنهایی یا به همراه ادویه به عنوان چاشنی در پخت غذاها به کار می‌رود. رزماری برای معالجه رماتیسم، فلج و سُستی اعضا، تشنج و اختلالات عصبی و تنفسی و همچنین نارسایی کبد و کیسه صفرا مفید و مؤثر است.
اسطوخودوس
این گیاه خودرو آرامش‌بخش است و با مخلوطی از تخم خربزه، زنجبیل، مغز پسته، نخودچی و میخک از داروهای گیاهی پر خواص به شمار می‌آید که برای رفع بی خوابی، سرگیجه، بیماری اعصاب، دندان درد، نفخ، خشکی، تقویت حافظه و ناتوانی کهنسالی مفید است.
زیره سیاه
زیره سیاه؛ از نوع علفی است که ارتفاع آن به ۴۰ سانتی‌متر می‌رسد و شامل زیره سیاه، سبز و کوهی می‌شود. پودر میوه این گیاه که به شکل بیضی است به عنوان طعم‌دهنده در تهیه غذاهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. زیره سیاه و سبز هر دو طبیعتی گرم و خشک دارند و سرشار از ویتامین‌ها هستند. زیره تقویت‌کننده و نیروبخش بدن است و خاصیت آن اگر با عسل مخلوط شود افزایش می‌یابد و در درمان اختلالات گوارشی و نفخ و ترش کردن معده مؤثر است. این محصول در کوهستان های سراسر استان یافت می شود.
حنا
این گیاه درختچه‌ای بلند با برگ‌های بیضی و نوک‌تیز است که ارتفاع آن به ۵ تا ۶ متر می‌رسد و در مناطق گرمسیری می‌روید. حنا خاصیت آنتی‌بیوتیک دارد و گل‌های آن خواب‌آور است.
گل‌های این ماده در کشور هند و چین برای درمان جذام، یرقان و شوره سر استفاده می‌شود. جوشانده ریشه حنا برای درمان سینه درد و برونشیت مناسب است. برگ حنا نیز به صورت ضماد برای ناراحتی‌های پوستی استفاده می‌شود. از پودر برگ حنا برای تقویت موی سر و رنگ کردن آن استفاده می‌شود. حنا در شهرستان های نرماشیر و بم و کرمان می روید.
ترخون
ترخون یا تلخون، گیاهی پایا به ارتفاع ۳۰ سانتیمتر تا یک متر است و دارای برگ‌های ساده به رنگ سبز است. برگ‌های قاعده ساقه آن به ۳ لوب تقسیم می‌شود و کاپیتول‌های آن کوچک و به رنگ سبز و خوشه‌ای است. تکثیر آن از طریق پیدایش جوانه‌ها در ریزوم گیاه صورت می‌گیرد. قسمت مورد استفاده ترخون برگ‌ها و سر شاخه‌های جوان گیاه است. از ترخون برای طعم‌دار کردن خوراکی‌هایی مثل شور نیز استفاده می‌شود. این گیاه در زمین های حاصلخیز شهر گلباف در سطح وسیع، کشت می شود.
ریواس
ریواس گیاهی است که به صورت طبیعی و دیمی رشد می‌کند. در مناطقی که گل لاله وجود دارد این گیاه نیز رشد می‌کند. بیشتر در مناطق کوهپایه و سردسیر رشد می‌کند و به آبیاری نیاز ندارد. فصل برداشت ریواس در بیشتر مناطق ایران فروردین ماه است. بزرگترین و انبوهترین رویشگاه ریواس از لحاظ سطح و پراکنش گونه در مراتع شهرستان شهربابک قرار دارد.