چرا نام همه یخدان‌های
کرمان مویدی است؟

منصور ایرانپور

امروزه نام مویدی زینت بخش همه یخچال ها و یا به عبارتی یخدان های تاریخی کرمان می باشد که معماری به کار رفته در آن ها نشانگر اوج استعداد و فهم کرمانی و استفاده حداکثری از ظرفیت های طبیعت برای ایجاد زندگی و رفاه بوده است. ساختاری متعلق به عهد صفویه که مثل همه چیزهای دیگر مناطق کویری برای ایجاد آن از آب و خاک یا به عبارتی خشت استفاده شده است. گذشتگان کرمان به خوبی می دانستند که خشت می تواند بهترین مصالح برای ایجاد زندگی امن و طول عمر اماکن باشد. حتی برای ساختن حوض ها و نگهداری آب هم از خشت و برخی مصالح مستحکم استفاده می کردند. یخدان ها از جمله همین موارد هستند که توسط معماران با ذوق کویری تبدیل به یک دستاورد پیچیده فنی گردیده اند. حدود نود درصد مصالح به کار برده شده در یخچال ها را خشت تشکیل می دهد. ساختار این ساختمان عبارت است از مخزن یا حوض که عمق آن گاه تا هشت متر هم می رسیده است. مصالح تشکیل دهنده حوض به جز خشت شامل سرب برای کف و ساروج برای دیواره ها بوده است. این ساروج عبارت بود از آهک و شن. حوض در داخل فضایی شامل دیوارها و سقف بستو(مخروطی شکل) محصور می گردید و چهار طرف آن منافذی برای ورود هوا تعبیه می شد تا جریان هوا سبب خنک ماندن آب گردد. بعد از این محفظه دیوارهای بلندی به ارتفاع تقریبی دوازده متر در سمت جنوب مخزن ساخته می شدند تا نسیم باد کرمان که از سمت شمال به جنوب می وزد را مهار نمایند و از آن برای خنک کردن آب استفاده کنند. سیستمی اتوماتیک و طبیعی بدون برق. ضمن این که شیب زمین در کرمان از سمت جنوب به شمال است. بنا بر این دیوارها می توانستند بهترین مانع در هنگام وقوع سیلاب باشند و از تخریب یخچال توسط آب های روان جلوگیری کنند. تمامی این تاسیسات خشتی برای مصون نگاه داشتن یخچال از سایر حوادث طبیعی هم چون طوفان، گرد و خاک، اشعه خورشید، حیوانات، انسان ها و… کاربرد داشت.
امروزه اعتقاد عامه کرمانیان بر آن است که یخچال ها بزرگترین منبع ایجاد یخ در زمستان و تابستان بوده اند. به همین خاطر نام آن ها را یخچال گذاشته اند یعنی چاله یخ؛ اما این گفته غلط است.
محل اصلی تامین آب این قنات در حدود سیلوی کنونی گندم در جاده ماهان قرار داشته و آب پس از طی نمودن مسیری حدود بیست و پنج کیلومتر در محل کنونی میدان خواجوی کرمانی ظاهر می شده. این منطقه تا سال ها پیش به نام محله «جوی مویدی» مشهور بود. اما امروز بعضی کرمانیان به غلط نام این کوچه را «جوی مهدی» می نامند. گر چه مویدالدین ریحان فقط صاحب قنات آب بوده و نه سازنده یخچال ها. بنا بر این رساندن قدمت آن ها به عهد صفویه و یا قاجاریه غلط نیست.
برای بیان چگونگی استفاده از یخدان های در کرمان قدیم با سه تن از قدمای کرمان به نامهای آقایان «یدالله علوی» و «محمد رضا مشارزاده» و «اکبر رشیدی» به گفت و گو نشستم.
این افراد مطالب زیادی در مورد این ساختمان ساده بیان نمودند که نتیجه مجموع مصاحبه ها چیزی غیر از تفکرات موجود را بیان می کند. به این مفهوم که این مکان ها محل تولید یخ نبوده اند. حتی آقای محمد رضا مشارزاده مالک اولیه حمام ته باغ لله ابراز می دارد:«عمده استفاده از یخچال ها به سبب کمبود آب در تابستان بود و به رغم وجود قورباغه و امراض فراوان در این گودال، مردم سعی می کردند به جز در مواقع ضروری از آب آن استفاده ننمایند.» وی می گوید:«همه یخچال ها در کرمان به نام مویدی شناخته می شوند. این نام گذاری در زمان حاضر انجام گرفته است. در حالی که تنها آب مورد نیاز دو یخدان خیابان پیروزی که آن زمان در حاشیه کوچه جوی مویدی قرار داشت و یخدان چهارراه خورشید از آب مویدی تامین می شد و برای تامین آب مورد نیاز یخدان خیابان زریسف از قنات «جوی چیتگری» که مردم آن را به نام «قنات زریسف» می شناختند، استفاده می شد. ما در مواقعی از سال در روزهای بارندگی بیل به دست می گرفتیم و آب های سطحی را به درون این یخچال ها هدایت می نمودیم. هدف مان هم پر نگه داشتن مخازن و تامین آب مورد نیاز همشهریان در طول تابستان بود. گر چه در بیشتر سال ها مردم نیازی به استفاده از آب درون این یخچال ها نداشتند. زیرا چندین قنات از زیر شهر کرمان عبور می کرد که برای دسترسی مردم به آن ها پایاب هایی درست کرده بودند و مردم می توانستند آب مورد نیاز خود را از آن جا تامین نمایند. من هیچگاه ندیدم آب این قنات ها تمام شود. مگر زمانی که سیستم لوله کشی شهر راه اندازی گردید و مردم دیگر از قنات ها و یا چاه ها استفاده نکردند. از سویی در کرمان یک جوی آب دایمی وجود داشت که از مرکز شهر می گذشت و این جوی را «آب مویدی» می گفتند. چون از قنات مویدی سرچشمه می گرفت. این آب در تمام طول سال از روی سطح زمین و از کنار خیابان کنونی میرزا رضا وارد میدان مشتاقیه می شد و سپس با عبور از تمامی طول خیابان شریعتی کنونی به زمین های کشاورزی محدوده استانداری یا همان یخدان مویدی می رسید.»
اکبر رشیدی دیگر کرمانی مصاحبه کننده می گوید:«یخچال ها بیشتر برای نگهداری آب بودند و نه چیز دیگری. آن ها در طول زمستان با استفاده از آب قنات یا باران و یا حتی برف پر می شدند و در تابستان یا طول سال از آب شان استفاده می شد.» وی ادامه می دهد:«در طول زمستان مصرف آب مردم کم بود و ترجیح می دادند از آب چاه یا آب جاری در طول خیابان های شهر استفاده نمایند و راه طولانی یخدان تا منزلشان را در سرما طی نکنند. با فرا رسیدن فصل بهار به مرور تکه هایی از یخ موجود در این مخازن بزرگ توسط فالوده فروشان کرمانی از درون چاله بیرون آورده می شد و برای تولید فالوده کرمانی یا بستنی مورد استفاده قرار می گرفت. به همین خاطر نام فالوده کرمانی برای رهگذران و مسافران مساوی بود با خنکی و آرامش. وقتی هم که یخ ها تمام می شدند، از آب خنک یخچال استفاده می گردید. از آن به بعد برخی ها با استفاده از الاغ و گونی های ضخیم به کوه سیرچ (جفتان) می رفتند و برای فالوده فروشان یخ می آوردند.»
یدالله علوی دیگر مصاحبه شوند ما می گوید:«آن زمان شهرداری کرمان مأمورانی را برای پر کردن حوض انبارها گذاشته بود که با استفاده از آب جوی مؤیدی که از وسط شهر می گذشت، اقدام به پر کردن حوض انبارها و یخچال ها می نمودند. این کارگران کارشان از اواخر شب شروع می شد. یعنی زمانی که همه در خواب بودند و دیگر کسانی برای شست و شوی ظرف یا لباس و یا استحمام کودکان در لب جوی آب ننشسته بودند. ما هم در برخی مواقع به این مأموران کمک می کردیم. البته بیشتر مردم در خانه هایشان چاه آب داشتند و از آب آن برای استحمام و شست و شو استفاده می کردند. آب آشامیدن را هم از آب فروشان دوره گرد که از حسین آباد یا سرچشمه همین جوی مؤیدی می آوردند، می خریدند. بنا بر این استفاده از یخچال ها زیاد نبود.»
در خصوص پیشینه «جوی مؤیدی» باید گفت که در برخی منابع تاریخی آمده که قنات آن توسط گنجعلیخان حاکم کرمان در سال 1005 تا 1039 (حدود چهارصد سال پیش) احداث شده است. اما دکتر باستانی پاریزی معتقد است که این قنات به وسیله اتابک مؤید الدین ریحان از رجال برجسته و سیاستمداران نامی دوران سلجوقیان کرمان(متوفی 578 ه.ق) احداث گردیده و گنجعلی خان آن را مرمت کرده است. بر اساس این سند، پیشینه جوی مویدی به حدود هشتصد سال قبل می رسد.