یک گشت‌وگذار و پیگیری ساده از داروخانه‌های شهر نشان می‌دهد وضعیت موجودی شیرخشک در بازار از چه قرار است. مشاهدات میدانی و پرس‌وجوی «پیام ما» از چهار داروخانه در سطح شهر تهران در محله‌های ضرابخانه، گل‌نبی، شادمهر و شهید بهشتی نشان می‌دهد که حتی شیرخشک‌های دارویی و رژیمی ایرانی هم نایاب شده و یا به تعداد محدود بین داروخانه‌ها توزیع شده است. البته این مشکل فقط مربوط به تهران نیست و اوضاع در قم، مشهد، خوزستان، کرمانشاه، یزد و چندین و چند شهر دیگر هم تعریفی ندارد.

این درحالی‌است که هفتهٔ گذشته «پروین صالحی»، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس، کمبود شیرخشک در بازار را رد کرده بود و این معضل را فقط محدود به «برندهای خاص مثل شیرخشک نان و ببلاک که معمولی هستند»، دانسته بود. اما داروخانه‌های سطح شهر تهران، قصه‌های دیگری برای روایت کردن دارند.

شیرخشک‌های دارویی ایرانی نایاب شده‌اند

یکی از داروخانه‌دار‌ها در محلهٔ ضرابخانه به «پیام ما» دربارهٔ موجودی انبار شیرخشک می‌گوید شیرخشک آپتامیل که در تقویت سیستم ایمنی نوزادان نقش دارد، موجود نیست و هیچ مشخص نیست که چه زمانی این بار تأمین می‌شود: «ما هفتهٔ پیش این شیرخشک را داشتیم، اما حالا تمام شده و معلوم نیست چه زمانی دوباره موجود شود.» به گفتهٔ این داروخانه، اگر این شیرخشک در بازار پیدا شود هم احتمالاً از موجودی‌های گذشته باشد؛ چراکه شرکت پخش جدید نداشته است. این داروخانه‌دار ادامه می‌دهد به‌دلیل نایاب شدن این شیرخشک در سطح بازار، قیمت آن افزایش یافته: «قیمت شیرخشک ۲۰ درصد افزایش داشته و شیرخشک شماره ۳ آپتامیل به ۸۰ تومان و شماره ۲ به ۷۹ تومان رسیده بود.» داروخانهٔ دیگری در محلهٔ گل‌نبی هم می‌گوید فقط شیرخشک آپتامیل شماره ۱ مخصوص شیرخواران تا شش‌ماهه را موجود دارد، اما نوع ۲ و ۳ آن توزیع نمی‌شود: «اصلاً مشخص نیست که چه زمانی موجودی تأمین می‌شود و به ما گفته‌اند که شرکت هیچ موجودی‌ای برای ارسال بین داروخانه‌ها ندارد.» همچنین داروخانه‌ای در غرب تهران در محلهٔ شادمهر می‌گوید که شیرخشک آپتامیل ۱ و ۲ موجود نیست. این داروخانه‌دار علت کمبود شیرخشک را تغییر نحوهٔ توزیع آن می‌داند: «چون شیرخشک کوپنی شده و فقط یک عدد به هر نوزاد با کارت ملی تعلق می‌گیرد، از ماه گذشته توزیع آن بین داروخانه‌ها با مشکل روبه‌رو شده، اما به‌مرور این گره در حال باز شدن و اوضاع روبه‌بهبود است.» داروخانه‌داری در محلهٔ شهیدبهشتی هم دربارهٔ کمبود شیرخشک می‌گوید: «شیرخشک‌های دارویی ایرانی هم نایاب شده و آپتامیل و ببلاک اصلاً موجود نیست. این شیرخشک‌ها در داروخانه‌های دولتی هم به تعداد محدود و به‌شکل سهمیه‌بندی‌شده توزیع می‌شود.» به گفتهٔ این داروخانه‌دار، کمبود شیرخشک‌های دارویی خانواده‌ها را عاصی کرده: «این نوع شیرخشک‌ها با تجویز پزشک توصیه می‌شود و اگر در داروخانه موجود نباشد، خانواده‌ها باید در شهر سرگردان شوند بلکه جایی را پیدا کنند که شیرخشک دارویی داشته باشد.»

کمبود شیرخشک به‌دلیل تخصیص ندادن ارز است

در این وضعیت، هفتهٔ گذشته «سید حیدر محمدی» رئیس سازمان غذا و دارو دربارهٔ چگونگی تأمین شیرخشک گفته بود کمبودی درخصوص تأمین انواع شیرخشک‌های رژیمی، متابولیک و غذای ویژه وجود ندارد. او همچنین در بخشی از صحبت‌هایش به تولیدکنندگان اشاره کرد:‌ «شیرخشک‌های معمولی پنج تولیدکننده در کشور دارد که در اوایل سال مادهٔ اولیهٔ کمتری وارد کردند و برخی شرکت‌ها اوایل شهریورماه با مشکل تأمین مادهٔ اولیه مواجه شدند، اما با اقدامات صورت‌گرفته مادهٔ اولیهٔ تأمین شد و شرکت‌ها به ما قول داده‌اند که در اواخر آبان تولید شیرخشک کفاف نیاز داخل را بدهد. درصورتی‌که دو شرکت بزرگ که ۸۶ درصد نیاز کشور را تأمین می‌کنند، به تعهدات خود عمل کنند، مشکلی از لحاظ تأمین شیرخشک نخواهیم داشت. داروخانه‌هایی که در ثبت سامانه کوتاهی کنند، سهمیه‌ای نخواهند داشت.»

او درحالی تقصیر کمبود شیرخشک را به گردن تولیدکنندگان و داروخانه‌ها انداخته که هانی تحویل‌زاده، رئیس انجمن صنفی تولیدکنندگان شیرخشک و غذای کودک، سازمان غذا و دارو، در واکنش به صحبت‌های رئیس سازمان غذا و دارو به «پیام ما» می‌گوید کوتاهی از سوی شرکت‌ها صورت نگرفته است: «دو شرکتی که رئیس سازمان غذا و دارو به آنها اشاره کرده، بدهی ارزی دارند که مقداری از بدهی آنها را پرداخت کرده‌اند. اما مسئله اینجاست که از ظرفیت سه شرکت دیگر استفاده نمی‌کنند و ارز نمی‌دهند و یکی از شرکت‌ها از دی‌ماه هیچ ارزی دریافت نکرده است.» در حال حاضر فقط پنج شرکت فعال هستند که تنها بدهی ارزی دو تا از آنها پرداخت نه، اما کم شده است: «فقط اعلام کرده‌اند که تا آبان حل می‌شود، اما هنوز اتفاقی نیفتاده است. اگر کمبودی وجود دارد باید از همهٔ ظرفیت پنج شرکت استفاده شود.»

به گفتهٔ او، این انجمن از خرداد سال جاری تا شهریورماه هشدار بروز بحران کمبود شیرخشک‌های معمولی و رژیمی را به سازمان غذا و دارو طی نامه‌نگاری‌های متعدد داده بود، اما پاسخی از این سازمان دریافت نکرد.

ما شرکت بازرگانی نیستیم

تحویل‌زاده با انتقاد از رویکرد سازمان غذا و دارو در برابر شرکت‌های تولیدکنندهٔ شیرخشک می‌گوید که این سازمان به‌مثابه شرکت‌های بازرگانی با تولیدکنندگان برخورد می‌کند: «تنها توضیحی که به ما داده شده، این است که نسبت به ارزی که دریافت کرده‌اید، تولید نکرده‌اید. اصل کار ما این است که همیشه ارز بگیریم تا پول را چهار ماه زودتر حواله کنیم و مواد اولیه برایمان ارسال شود. ما شرکت بازرگانی نیستیم و همواره باید این ارز را حواله کنیم، اما به ما می‌گویند که باید بدهی ارزیتان صفر شود که درواقع اگر این اتفاق بیفتد، کارخانه هم تعطیل می‌شود و روند کار ما به این صورت نیست.»

بنابر گفتهٔ تحویل‌زاده، مشکل کمبود مواد اولیه به‌دلیل همین تخصیص ارز و استفاده نکردن از تمام ظرفیت کارخانه‌ها است: «کافی است سری به کارخانه‌ها بزنید. شرکت پگاه شهرکرد و یک شرکت در ساوه به‌دلیل کمبود مواد اولیه تعطیل شده‌اند. شرکت «بهداشت‌کار» هم به‌اندازهٔ دو ماه، مادهٔ اولیه دارد. تکیهٔ سازمان فقط به دو شرکت «نستله» در قزوین و «دنون» در مشهد است که به‌صورت اعتباری مواد اولیه آورده‌اند، اما بدهی سنگین ارزی دارند. بنابراین، به‌دلایلی که نمی‌دانیم، از کل ظرفیت انجمن استفاده نمی‌شود.»

او می‌گوید که از طرف دیگر با واردات زیاد شیرخشک، ارز زیادی از کشور خارج می‌شود: «ماه‌ها پیش به آنها گفته‌ایم که تغییر نرخ ارز را انجام دهید و این کار را انجام نداداه‌اند. درواقع ما تنها صنعتی هستیم که ارز چهار هزار و ۲۰۰ تومانی می‌گیریم که باید نرخ آن تغییر کند و به ارز نیمایی تبدیل شود. زمانی که قیمت شیرخشک به‌اندازهٔ یک ساندویچ باشد، مشخص است که هم مصرف غیرمجاز داخلی و هم خارجی افزایش پیدا می‌کند.»

او از کوپنی شدن شیرخشک و نحوهٔ توزیع آن با کد ملی نیز انتقاد می‌کند: «در تمام دنیا خانواده به‌راحتی می‌تواند از داروخانه یا سوپرمارکت محصولش را دریافت کند و در هیچ کشوری کسی با کد ملی شیرخشک نمی‌خرد. به‌جای این کار، باید نرخ ارز را درست کنند تا قیمت آن واقعی شود و سوبسید را به جای تولیدکنندگان، مستقیماً به خود خانواده اختصاص دهند.»

۵۴ میلیون ظرفیت تولید داخلی شیرخشک بلااستفاده مانده 

به گفتهٔ تحویل‌زاده باید از ظرفیت تولید ۱۰ میلیون قوطی شیرخشک در سال شرکت «نیکسان سلامت بهبود»، شرکت «بهداشت‌کار» با ۲۴ میلیون ظرفیت در سال و شرکت پگاه شهرکرد با ۲۰ میلیون در سال استفاده کرد تا کمبود ایجادشده جبران شود: «نباید همهٔ زحمت تولید را به گردن دو شرکت انداخت.» او در ادامه می‌گوید: «هر محصولی که سوبسیدی بوده، کمبود در آن اتفاق افتاده. در حال حاضر هم به‌دلیل اینکه قیمت شیرخشک واقعی نیست، هر صنعتی که از آن استفاده می‌کند، به‌دلیل اینکه زیاد از آن می‌خرد، اضافه‌مصرف ایجاد می‌شود. برای مثال یک شیرینی‌فروشی اگر شیرخشک را آزاد بخرد، باید قیمتی دو برابر شیرخشکی را که در داخل تولید می‌شود، بپردازد و به‌نوعی یک مصرف غیرمجاز داخلی در حال وقوع است.»

 نوزادان با بیماری‌های خاص به شیرخشک احتیاج دارند

با وجود همهٔ وعده و وعید‌های سازمان غذا و دارو که دو ماه پیش گفته از هر طریقی نسبت به واردات شیرخشک اقدام می‌کند تا کمبود بازار را رفع کند، کمبود شیرخشک در بازار رژیم غذایی بسیاری را تحت‌تأثیر قرار داده است.

«مهدی صادقیان»، پزشک متخصص تغذیه دربارهٔ اهمیت استفاده از شیرخشک می‌گوید: «اهمیت استفاده از شیرخشک از این جهت است که مرحلهٔ اول رشد قطعی کودک را محقق کند و این رشد هم فقط محدود به قد نوزاد نیست، بلکه ضروری است که مواد معدنی برای ساختارهای اصلی بدن تأمین شود. همچنین شیرخشک به‌ویژه بر غشای نورون‌ها یعنی سیستم عصبی نوزاد، اندام‌های حیاتی بدن چون ریه‌ها، سیستم ایمنی بدن و سلامت روده‌های نوزادان اثر دارد که به‌طور تمام و کمال وابسته به مواد مغذی چون چربی‌هایی مثل امگا۳، ویتامین‌های گروه ب مثل ب۶ و ب۱۲و ویتامین ث که در تشکیل کلاژن در بدن نقش دارد، هستند. همچنین نیاز به مواد معدنی و مغذی باید تأمین شود تا ساختارها و لایه‌ٔ مخاطی که روی غشای روده و دستگاه گوارش را پوشانده، تشکیل، تکثیر و بازتولید شود. اگر نوزادی تا شش ماه از شیر مادر تغذیه می‌کند و بعد از شش ماه تا یک سال و نیم کنار سفره‌ٔ خانواده براساس الگوی معینی پیش می‌رود، نیازی به استفاده از شیرخشک ندارد؛ چراکه همهٔ مواد معدنی از غذا و شیرمادر به دست می‌آید، اما اگر امکان استفاده از شیر مادر یا تأمین مواد معدنی از طریق غذا نباشد، شیرخشک جایگزین مناسبی است.»

او در پاسخ به اینکه چرا پزشکان به تجویز شیرخشک‌های دارویی روی می‌آورند، می‌گوید: «وقتی کودک مبتلا به کولیت، آلرژی، بیماری‌های متابولیک و … است، نمی‌تواند از شیر مادر تغذیه کند و باید از شیرخشک دارویی استفاده کند. این‌دست از نوزادان دارای سهمیهٔ بیماری‌های خاص هستند و باید رژیم غذایی مشخصی داشته باشند. همچنین، تعدادی از نوزادان توانایی هضم لاکتوز موجود در شیر را ندارند و در برخی از موارد هم به شیر مادر حساسیت دارند که در این شرایط هم مصرف شیرخشک تجویز می‌شود. در مواردی که نوزاد نیاز به مصرف شیرخشک داشته باشد، توصیه می‌شود که مادر نیز هم‌زمان اقدام به مصرف شیرخشک بزرگسالان کند تا به‌این ترتیب تغذیهٔ او همپای نوزادش بهتر و مشکلات شیردهی و حجم شیر مادر رفع شود.»

او در ادامه توضیح می‌دهد که شیرخشک از مکمل‌های تغذیهٔ خوراکی بدون عارضه به حساب می‌آید که به نسبت تک‌موادمغذی در همهٔ دستورالعمل‌های پزشکی به مصرف آن توصیه می‌شود: «تنها مکمل بدون عارضه‌ای که در تمام دستورالعمل‌های پزشکی به مصرف آن توصیه می‌شود، مکمل‌های ONS یا مکمل تغذیهٔ خوارکی است که شیرخشک نیز در همین زیرمجموعه قرار می‌گیرد. اهمیت وجود چنین مکمل‌های تغذیهٔ خوراکی از آن جهت است که مطالعات، تناقضاتی دربارهٔ رجوع به تک‌موادمغذی نشان داده‌اند، اما شیرخشک یا مکمل‌هایی که به‌صورت خوراکی ترکیبی استفاده می‌شوند، همیشه برای همه‌ٔ بیماری‌ها توصیه می‌‌شود.» در همین رابطه آخرین گزارش فائو در سال ۲۰۲۳ نیز از ابتلای ۵۷ درصد ایرانیان به سوء‌تغذیه  خبر داده بود. صادقیان هم با تأکید بر اینکه در کشورهای کمترتوسعه‌یافته یا توسعه‌نیافته به‌دلیل نرخ بالای سوءتغذیه، مصرف شیرخشک نیز افزایش می‌یابد و درصورت نبود شیرخشک در بازار، گروه هدف این محصول آسیب جدی می‌بینند، می‌گوید: «مصرف شیرخشک از منظر اقتصادی، مقرون به‌صرفه‌تر است. اگر بنا باشد خانواده در شرایط فشار اقتصادی رژیم غذایی متناسب با هفت گروه غذایی ضروری را در سبد غذایی خانوار برای مادر و کودک رعایت کند، هزینهٔ آن بسیار گران‌تر از یک قوطی شیرخشک تمام می‌شود.»

ریسک بیماری‌های مزمن را برای نسل بعدی جلوتر انداختیم

این متخصص تغذیه درنهایت دربارهٔ پیامد کمبود شیرخشک در بازار برای گروه هدف آن، می‌گوید: «ازآنجایی‌که همین حالا هم وضعیت تغذیه‌ ما مناسب نیست، قطعاً وضعیت سوءتغذیه از آنچه که امروز هست، بدتر خواهد شد. چرا که فقدان دسترسی‌ به مادهٔ مغذی‌ای چون شیرخشک به‌شدت می‌تواند سلامت جامعه را به‌ویژه برای افراد در حاشیه به خطر بیندازد. همچنین با شدت گرفتن کمبود این ماده غذایی در بازار، احتمال افزایش قیمت آن نیز بیشتر می‌شود و به‌این‌ترتیب، درواقع قیمت‌‌های بالاتر یعنی حذف دسترسی گروهی از خانواده‌ها که توانایی تأمین این ماده مغذی را به‌لحاظ اقتصادی ندارند و به‌ناچار مجبور به حذف آن از اولویت سبد غذایی خود می‌شوند. به‌این‌ترتیب، ادامه یافتن معضل کمبود شیرخشک در بازار، آینده‌ٔ سلامت جمعیت نسل امروز و بعدی را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. همچنین بهرهٔ هوشی(IQ) کودکان کاهش می‌یابد و در کنار آن ریسک بیماری‌های مزمن مثل بیماری‌های قلبی، دیابت، آلزایمر چند ده سال زودتر برای نسل بعدی رقم خواهد خورد.»