تحصیل دانش‌آموزان مهاجر در ایران، ملغمه‌ای از قوانین و بخشنامه‌هایی است که حتی با قوانین بالادستی در تضاد است. این درحالی‌است که فرمان صریح رهبری در سال ۱۳۹۴، قرار بود پایانی بر سیاستگذاری‌های آشفته در این حوزه باشد. اما چشم‌های نگران مادر اکبر، سارینا، پریا، فرشته و چندین و چند هزار کودک افغانستانی در سن مدرسه، نشان می‌دهد که این وضعیت ناهنجار همچنان ادامه دارد.
برگهٔ سرشماری دارم، اما مدرسه قبول نمی‌کند
مادر اکبر می‌گوید که بهار پارسال اداره‌کل اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور، اطلاعیه‌ای داد که مهاجران برای شرکت در طرح سرشماری حاضر شوند. او هم همراه با خانواده‌اش حاضر شده و برگهٔ سرشماری را به‌عنوان یک مدرک شناسایی و برای «حمایت مشروط» دریافت کرده است، اما امسال مدرسه این مدرک را از او برای ثبت‌نام در مدرسه قبول نمی‌کند:‌ «میگن کارت ملی بیار، سیم کارت باید به نام خودت باشه، کپی کارت واکسن بیار، اصل مدرک اقامت پدر و مادر کجاس؟ پاسپورت و اجاره‌نامه بیار. از کجا بدونیم این کاغذپاره رو خودت درست نکردی؟ هی میگم رفتم ادارهٔ خودتون به من این مدرک رو دادین، اما قبول نمی‌کنن.» مادر اکبر با اینکه برگهٔ سرشماری دارد، اما روی برگه هیچ شماره‌ای درج نشده و خبری از کد یکتا و شناسهٔ ویژهٔ اتباع نیست. او که از سرگردانی کارد به استخوانش رسیده، می‌گوید:‌ «به ما پارسال این برگه‌های سرشماری رو دادن، اما حالا می‌گن باید کد یکتا داشته باشی. گفتن برو کد یکتا بگیر، رفتم کد بگیرم میگن باید سیم کارت به نامت باشه. برا اینکه سیم کارت به نامم باشه، باید کارت ملی داشته باشم. وقتی هیچ‌کدوم از اینا رو ندارم، یعنی امسال هم بچه‌م به مدرسه نمی‌رسه.» مدرسه درحالی این بهانه‌ها را برای او آورده که برگهٔ سرشماری و کارت آمایش برای بسیاری از مهاجران، برابر همان کد یکتایی است که وزارت کشور برای ثبت‌نام مهاجران می‌خواهد. «میترا امام»، رئیس هیئت‌مدیرهٔ انجمن «پرندهٔ درخت کوچک» هم می‌گوید که مدرسه‌ها در ثبت‌نام دانش‌آموزان سلیقه‌ای رفتار می‌کنند:‌ «مدیر مدرسه‌ها خیلی سلیقه‌ای رفتار می‌کنند و اصلاً به پروندهٔ بچه‌ها نگاه نمی‌کنند. مددکاران مجموعهٔ ما باید مدام برای پادرمیانی بروند بلکه مدارس این بچه‌ها را ثبت‌نام کنند.»

میترا امام، رئیس هیئت‌مدیرهٔ انجمن پرندهٔ درخت کوچک: مدرسه‌ها خیلی سلیقه‌ای رفتار می‌کنند و اصلاً به پروندهٔ بچه‌ها نگاه نمی‌کنند. مددکاران مجموعهٔ ما باید مدام برای پادرمیانی بروند، بلکه مدارس این بچه‌ها را ثبت‌نام کنند

مهاجران گلاویز با سامانهٔ «سهما»
حالا دیگر دو سال از روی کار آمدن طالبان و شکل‌گیری موج مهاجرت گستردهٔ افغانستانی‌ها به ایران می‌گذرد. آن‌طورکه فعالان مدنی و اجتماعی به «پیام ما» می‌گویند در این دوران، خصوصاً امسال سخت‌گیری‌‌ها از موانع اداری گرفته تا برخوردهای سلیقه‌ای مدارس در پذیرش دانش‌آموزان مهاجر بیشتر شده است:‌ «قبلاً بعضی مدیران مدارس سلیقه‌ای اجازهٔ ثبت‌نام به مهاجران را نمی‌دادند، اما امسال موانع اداری ایجاد شده که مدیران اگر بخواهند هم دستشان بسته است.» این را امام، رئیس هیئت‌مدیرهٔ انجمن «پرندهٔ درخت کوچک» می‌گوید. اشارهٔ امام به سامانه‌ای‌ است که به‌تازگی زیر نظر سازمان ملی مهاجرت وزارت کشور فعالیت خود را آغاز کرده است. براساس بخشنامه‌های جدید مهاجران باید از این درگاه برای دریافت کد یکتای اتباع و ثبت‌نام در مدارس اقدام کنند. اما به گفتهٔ این عضو هیئت‌مدیرهٔ انجمن «پرندهٔ درخت کوچک»، این سامانه خلاف ادعای متولیانش با مشکلات زیادی روبه‌روست و تا امروز درحالی‌که فقط ۱۰ روز به پایان مهلت ثبت‌نام دانش‌آموران در مدارس باقی مانده است، به‌دلیل مشکلات فنی هیچ‌کس موفق به ثبت‌نام از طریق این سامانه نشده:‌ «تا امروز هیچ‌کدام از بچه‌های ما نه آنهایی که قصد ورود به مدرسه را دارند و نه حتی آنهایی که از مقطعی به مقطع دیگر می‌روند، موفق به ثبت‌نام از طریق سامانهٔ «سهما» نشده‌اند و در جواب پیگیری‌های ما، خانواده‌ها را به مدرسه‌ای در شهر زیبا ارجاع داده‌اند که برای ثبت‌نام دانش‌آموزان نفری ۲۵۰ هزار تومان پول طلب می‌کند.» همچنین «سارا شفیع‌خانی»، عضو هیئت‌مدیرهٔ انجمن «دوستداران کودک پویش» که از تحصیل کودکان در محلهٔ خاوران تهران حمایت می‌کند، با انتقاد از شیوهٔ اطلاع‌رسانی می‌گوید: «هیچ بخشی از این سامانه فعال نیست. با اینکه قول رفع مشکلات فنی را داده بودند، تا امروز که کمتر از دو هفته تا پایان مهلت ثبت‌نام مانده، سامانه بالا نیامده و هیچ‌کس موفق به ثبت‌نام نشده است.» البته «پیمان حقیقت‌طلب»، مدیر پژوهش انجمن دیاران با اشاره به تغییرات روزانهٔ اطلاعیه‌های ثبت‌نام دانش‌آموزان می‌گوید:‌ «دسترسی به سامانه برای گروه هدفش چندان آسان نیست، اما بعضی موفق به ثبت‌نام شده‌اند. بااین‌حال دیروز اطلاعیه‌ای صادر شد مبنی‌بر اینکه کسانی که در سامانه ثبت‌نام کرده‌اند، برای نهایی شدن ثبت‌نام باید مبلغ ۴۰ هزار تومان پرداخت و با کد رهگیری به مدارس مراجعه کنند.»
پاس‌کاری دانش‌آموزان مهاجر بین وزارت کشور و آموزش‌و‌پرورش
در قسمتی از بخشنامه‌ای که سازمان ملی مهاجرت برای شیوه‌نامهٔ ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع و مهاجرین خارجی در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ منتشر کرده، ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی غیرمجاز «فاقد مدرک» توسط مدارس ممنوع اعلام شده است. همچنین «رضامراد صحرایی»، وزیر آموزش‌وپرورش، چند روز پیش در حاشیهٔ جلسهٔ هیئت دولت در جمع خبرنگاران برای ثبت‌نام اتباع افغانستان در مدارس شرط و شروطی گذاشت: «آن دسته از اتباعی که شناسهٔ مهاجر و کد مخصوص را از وزارت کشور نگرفته‌اند، باید آن را اخذ کنند.»
این درحالی‌است که طبق فرمان رهبری که فقط هشت سال از آن می‌گذرد، شرایط تحصیل برای همهٔ کودکان حتی آنهایی که حضور غیرقانونی در کشور دارند و فاقد مدارک هویتی هستند، باید بدون شرط و شروط فراهم شود. به‌علاوه براساس بند «چ» ماده ۳ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب سال ۹۹، آموزش‌وپرورش موظف است که اقدامات لازم را جهت ثبت‌نام و پوشش تحصیلی کامل اطفال و نوجوانان موضوع این قانون که شامل مهاجران نیز می‌شود، تا پایان دورهٔ متوسطه انجام دهد.
همچنین بخشنامهٔ شیوه‌نامهٔ ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع و مهاجرین خارجی که از سوی سازمان ملی مهاجرت زیر نظر وزارت کشور صادر شده است، تکلیف کرده که مدیران کل امور اتباع و مهاجرین خارجی استان‌ها پیگیر موضوع ثبت‌نام مهاجران فاقد مدرک از ادارات کل آموزش‌وپرورش استان باشند و گزارش آن را به‌صورت مرتب به سازمان ملی مهاجرت ارسال کنند. درحالی‌که طبق قانون «حمایت از اطفال و نوجوانان»، در بند «ت» وزارت کشور باید از طریق سازمان ثبت احوال کشور با همکاری سایر نهادهای مربوط و با در نظر گرفتن اقامتگاه اشخاص و تغییرات آن، هر سال حداقل سه‌ماه پیش از آغاز سال تحصیلی جدید اسامی و نشانی اطفال و نوجوانان ایرانی و غیرایرانی را که به سن قانونی تحصیل رسیده‌اند، به تفکیک مناطق به آموزش‌وپرورش اعلام کند. با وجود همهٔ این قوانین به نظر می‌رسد آموزش‌وپرورش و وزارت کشور بیش از اینکه به فکر چاره‌ای برای پیشگیری از بازماندگی از تحصیل کودکان باشند، درحال پاس‌کاری و شانه خالی کردن از مسئولیت‌هایشان هستند.
حداقل صد دانش‌آموز دبستانی در معرض بازماندن دوباره از تحصیل
این پاس‌کاری‌ها و مانع‌تراشی‌ها در مدت کوتاه باقی مانده به پایان مهلت ثبت مهاجران در مدارس، نگرانی فعالان اجتماعی از بازماندن دوبارهٔ بخشی از این کودکان از تحصیل بیشتر کرده است. همین نگرانی‌ها پنج روز پیش ۱۷ تشکل را واداشت که با همراهی اتحادیهٔ سراسری کانون‌های وکلای دادگستری ایران در نامه‌ای از وزیر آموزش‌وپرورش بخواهند که به وظایفش عمل کند. به گفتهٔ شفیع‌خانی، عضو هیئت‌مدیرهٔ انجمن «دوستداران کودک پویش» تا امروز آموزش‌وپرورش واکنشی به این نامه نداشته است. این عضو هیئت‌مدیرهٔ انجمن «دوستداران کودک پویش» نگرانی‌های دیگری هم دارد. به گفتهٔ او هر سال تعدادی از بچه‌ها با وجود پیگیری‌های این انجمن مردم‌نهاد، از تحصیل باز می‌مانند:‌‌‌ «امسال حداقل صد نفر از بچه‌های بازهٔ سنی شش تا هشت سال با مسئلهٔ ثبت‌نام در مدارس دست به گریبانند. در طرح سرشماری‌ که از پارسال کلید خورده است، برخی دفاتر کفالت سلیقه‌ای برخورد کرده‌اند و به پدر و مادرها گفته بودند که لزومی به حضور بچه‌های کوچک برای سرشماری نیست. اما این اتفاق باعث شد بخشی از بچه‌ها مدرکی نداشته باشند، در نتیجه برای ثبت‌نام مدرسه با مشکل روبه‌رو شوند. از طرفی در مواردی خانواده دومدرکی است، به این معنی که پدر پاسپورت و مادر کارت آمایش دارد و وقتی برای دریافت مدارک فرزند اقدام می‌کنند، با مشکل مواجه می‌شوند. این مشکلات بعد از حضور طالبان جدی‌تر شده است؛ چون سفارت پیشتر موضوع تکمیل مدارک را پشت گوش می‌انداخت و این خانواده‌ها در تکمیل مدارک مشکل داشتند. البته اخیراً برای کودکان زیر ۱۰ سال که نیاز به انگشت‌نگاری ندارند، پاسپورت صادر می‌شود که پس از آن بتوانند برای ویزا اقدام و مدارکشان را تکمیل کنند.» همچنین، به گفتهٔ او آن دسته از کودکانی که مدارک و کارت آمایش آنها مربوط به شهر دیگری است نیز همیشه ثبت‌نام در مدارس برایشان با مسئله مواجه است: ‌«‌بعضی خانواده‌ها به دلایل متعددی چون نیاز به سرپناه و شغل، در طول مدت اقامتشان مجبور به جا‌به‌جایی شده‌اند و به‌دلیل این جا‌به‌جایی مدارس شهرهای دیگر از پذیرش مدارک هویتی این دانش‌آموزان که صادره از شهرهای دیگر است، امتناع می‌کنند. به‌علاوه در مناطق روستایی کودکان با چهار سال کبر سن می‌توانند در مدارس ثبت‌نام شوند، اما تعداد زیادی از مدارس در این موضوع سلیقه‌ای عمل می‌کنند و ضمانتی وجود ندارد که پای دانش‌آموز به مقطع تحصیلی‌ای که از آن، جا مانده، باز شود.»
این وضعیت درحالی هر سال برای مهاجران آشفته‌تر از سال گذشته تکرار می‌شود که نایب‌رئیس کمیسیون آموزش مجلس شورای اسلامی به ایرنا گفته است: «تا پایان مردادماه سال جاری براساس آمار ثبت‌شدهٔ موجود، ۶۷۵ هزار دانش‌آموز اتباع در مدارس کشور تحصیل می‌کنند.» البته این آمار منهای دانش‌آموزانی است که قصد ورود به مدرسه را دارند. سال گذشته نیز مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی گفته بود مانع اصلی تحصیل کودکان چالش‌هایی از جنس قانونی، از اجرای سلیقه‌ای قانون گرفته تا مدارک اقامتی و یا بهانه‌گیری برای حضور مشروع مهاجران است.