«محسن دی‌وی‌دی» در یکی از خیابان‌های قدیمی تهران، مغازۀ فروش سی دی‌های فیلم و سریال داشت. گاهی شاگردش، تعدادی از سی‌دی‌ها را برای فروش به اتوبان و چهارراه‌های شلوغ تهران می‎برد و می‌فروخت. چند سال قبل از آن، یکی از دوست‌های محسن، به مشتریان مطمئنی که ویدئو داشتند، نوارهای ویدئویی اجاره می‌داد. او به محسن یاد داد که چگونه سی‌دی‌ها را با استفاده از سی‎دی رایتر، رایت کند و برای آنها جلد بگذارد. با آمدن سایت‌های دانلود فیلم، محسن بخشی از مشتریان جوانترش را که با کامپیوتر و اینترنت آشناتر بودند، از دست داد. اما هزینه اینترنت برای یکبار دانلود فیلم و بعد رایت کردنش به تعداد بالا، به لحاظ اقتصادی به‌صرفه بود. امروز مغازۀ محسن تبدیل به املاکی شده است و با آمدن «وی‌او‌دی‌»هایی مانند «فیلیمو» و «نماوا»، دیگر کسی در مغازه‌ها به دنبال فیلم و سریال نمی‌گردد.

 

داستان ظهور فیلم، سریال، سینما و رسانه‎های جمعی رادیو و تلویزیون در دنیای جدید، داستان مفصلی است که در جای خود باید خوانده شود. اما آنچه امروز محصولات رسانه‌ای فیلم و سریال را از گذشته جدا می‎کند، مسئلۀ آزادی و انتخاب است. هماهنگ با ارزش‌های دنیای جدید، محصولات رسانه‌ای نیز به سمت ایجاد انتخاب بیشتر برای مشتریان خود حرکت کرد. رادیو و تلویزیون کابلی سنتی، برنامه‌ها را بر اساس کنداکتور از پیش تعیین شده، می‌چید و مخاطب مجبور بود برای دیدن فیلم و سریال مورد علاقه‌اش، زمانش را با این برنامه‌ها هماهنگ کند. سینما انتخاب‌های بیشتری در اختیار مخاطبان قرار داد اما فروش سی‌دی‌های فیلم و سریال، موقعیتی را برای افراد ایجاد کرد که گزینۀ مورد علاقۀ خود را درحالی‌که روی مبل خانه‌شان دراز کشیده بودند، در هر زمانی که دلشان می‎خواست ببینند.

 

تاریخ وی او دی در جهان

وی‌او‌دی یا Video On Demand) VOD) در سال‌های اخیر، تبدیل به یکی از محبوب‌ترین پلتفرم‌های مصرف رسانه‌ای در جهان شده است. وی‌او‌دی این آزادی را برای کاربر ایجاد می‌کند که محتوای ویدیویی را بر حسب تقاضا و در هر زمانی  که می‌خواهد تماشا کند. این محتوا به صورت آنلاین پخش می‌شود و سختی‌های دانلود فیلم را ندارد. یکی دیگر از امکان‌های وی‌او‌دی‌ها، ایجاد بسته‌های محتوای سرگرمی ویدیویی به تعداد زیاد و کیفیت بالا است که دسترسی به گزینه‌های زیادی را برای انتخاب میسر کرده است. نتفلیکس، آمازون پرایم، دیزنی پلاس و غیره بر اساس مدل اشتراک ماهیانه یا تراکنشی، و یوتیوب بر اساس مدلی با بودجه تبلیغاتی از مشهورترین این پلتفرم‌ها هستند.

 

اما آنچه این آزادی و انتخاب بیشتر را در تماشای فیلم و سریال ایجاد کرد، پیشرفت فناوری و تکنولوژی بود. با اینکه اولین سرویس وی‌او‌دی در اوایل سال ۱۹۸۶ در ژاپن ارائه شد اما فناوری لازم برای ایجاد آن وجود نداشت. اوایل دهه ۱۹۹۰ در اتاق‌های برخی هتل‌ها، وی‌او‌دی برای ارائه فیلم‌های درخواستی به مهمانان استفاده می‌شد. در اواخر دهه ۱۹۹۰ با گسترش اینترنت، ارائه محتوای ویدیویی از طریق اینترنت محبوبیت پیدا کرد.

 

وی او دی در ایران و مسئلۀ آزادی

همان‌طور که گفته شد، وی‌او‌دی‌ها امکان گزینه‌های بیشتری برای کاربران ایجاد می‎کند. در ایران آرشیو فیلیمو طبق ادعای این پلتفرم شامل ۸۶ هزار محتوای متنوع است که از این نظر آن را در رتبه‌ی نخست بین بسیاری از وی‌اودی‌ها قرار می‌دهد. آرشیو نماوا ظاهرا (طبق تجربه‌ٔ نگارنده) دارای مقداری در همین طبقه‌ٔ حجمی است و باید عددی بالای ۵۰ هزار محتوا باشد. آپارات در سال ۱۳۹۸ نزدیک به ۵ میلیون ویدئوی آپلودشده در سال داشته است که حدود ۴ صد هزار محتوا با کیفیت ۱۰۸۰ است. تلوبیون‌پلاس مدعی داشتن ۳۶ هزار محتوای تصویری از جمله قسمت‌های مختلف سریال‌ها است. بدین ترتیب بسته‌های محتوای ویدئو در وی او دی‌ها در ایران، امکان داشتن گزینه‌های مختلفی را به افراد می‌دهد.

 

با این وجود وی‌او‌دی در ایران مشمول توانمندی‌ها و مشکلات تمام رسانه‌ها است و مبتنی بر همین موضوع در ایران، شَبَح رسانه‌ی انحصاری، یعنی رسانه‌ی ملی، بر سر این سه قرار دارد. بسیاری از مقایسه‌های عملکرد آن‌ها بر اساس مقایسه‌ی پنهان با معیارهای فضای رسمی (یعنی رسانه  ملی) رخ می‌دهد. بنابراین این سرویس‌ها در ظرفیتی مشابه، تابع فضای رسمی‌اند؛ مثلا هر سه سانسور دارند؛ محتوا‌هایشان در دو گروه دوبله/زیرنویس شده و نشده دسته‌بندی می‌شود؛ و اینکه موازی با رسانه‌ٔ ملی با موضوعی تحت عنوان تولید اختصاصی واحد خود مواجه‌اند که باید مبتنی بر قوانین و نظارت کشوری انجام شود.

 

به طور مثال در یک بررسی مقایسه‌ای در نوع اعمال سانسور و محتوا، باید گفت نماوا کمترین میزان سانسور را دارا است و این حتی از روی مقدار دقایق یک محتوا مشخص است. فیلیمو پس از آن قرار دارد، آپارات در جایگاه بعدی و تلوبیون‌پلاس مبتنی بر استانداردهای رسانه‌ٔ ملی (سختگیرانه‌تر از همه) است. مزیت این سانسورها برای پلتفرم‌ها امنیت خاطر خانواده در دسترسی کودکان در جست‌و‌جوی عمومی است (هرچند مثلا محتواهای ژانر وحشت می‌تواند نتیجه‌ٔ عکس دهد!) اما آسیب اصلی این موضوع از دست دادن مخاطبان بزرگسال اصلی است که خواستار محتوایی خاص هستند. چرا که آن‌ها غالباً فیلم‌های بدون سانسور را ترجیح می‌دهند. برای نمونه باید گفت تلوبیون‌پلاس فقط دارای محتواهای با صوت فارسی (تولید یا دوبله‌ی رسمی) است. فیلیمو اولویت پخش را به دوبله می‌دهد و نماوا اولویت را بر زبان اصلی با زیرنویس قرار داده است. اگرچه کیفیت دوبله‌ی تلوبیون‌پلاس از همه‌ٔ رقبا بهتر است اما مقوله‌ٔ سانسور این کیفیت را تحت‌الشعاع قرار داده است و باعث می‌شود در انتخاب مشابه (بر اساس سانسور با دریافت صوت دوبله) نماوا و فیلیمو علی‌رغم کیفیت دوبله‌ی پایین‌تر، موقعیت بهتری داشته باشد.

 

بررسی تاریخ مصرف رسانه‌ای در ایران نشان داد که میان فیلتر سایت‌هایی چون یوتیوب و بسته شدن سایت‎های دانلود فیلم و سریال و ظهور وی‎اودی‌ها، همزمانی غیراتفاقی وجود داشته است. بنابراین اگرچه وی‌او‌دی‌ها در جهان با ایدۀ آزادی و انتخاب بیشتر برای کاربران پدید آمدند اما در ایران با محدودیت و فیلترینگ شکل گرفتند. این پلتفرم‌ها در فضای رسمی بازار رقابتی خود را ایجاد و مدیریت کردند؛ آن هم در‌شرایطی‌که مقوله‌ٔ سانسور دایره‌ای امن یا لااقل مشخص را به نحوه‌ی انتخاب آن‌ها و محتواهایشان داده است.

 

«محسن دی‌وی‌دی» شاید امروز، در حال معاملۀ خانه یا ماشین است و آن شاگرد دست‎فروشش، وسط اتوبان باکس‎های سیگار می‎فروشد. در چنین شرایطی امروز مصرف رسانه‌ای مردم با داشتن انتخاب‌های بیشتر و مصرف فیلم‌های با کیفیت‌تر، بدون داشتن زیرساخت‎های فنی و سرمایه اولیه برای بالا آوردن یک پلتفرم آنلاین فیلم و سریال ناممکن است. اگرچه نیاز به این سرمایه اولیۀ بالا برای ایجاد زیرساخت‎های فنی، افراد متخصص را در این پلتفرم‌ها مشغول به کار کرده است؛ اما این مسئله دو گروه اجتماعی در حاشیه را بیرون انداخته است. اول افرادی که بدون تخصص می‌توانستند از این سود اقتصادی مصرف رسانه‌ای مردم استفاده کنند و دوم مخاطبانی که توانایی خرید اشتراک ماهیانه یا تراکنشی وی‌او‌دی‌ها را ندارند و سهمشان دیدن ویدئوهای بی‎کیفیت آپارات و تلوبیون‌پلاس است. بررسی پیامدهای اجتماعی و اقتصادی ظهور وی‌او‌دی‌ها در ایران، موضوعی است که باید به آن توجه کرد زیرا می‌تواند منجر به هزینه‌های اجتماعی برای کسب‌کارهای پخش فیلم و حکومت شود.