براساس طرح جامع مدیریت پسماند تهران، برای بهبود وضعیت مدیریت پسماند شهری، هشت پهنه تعریف شده است که قرار است با احداث تأسیسات بازیابی مواد Material Recovery Facility که گاهی به غلط «ایستگاه مدیریت یکپارچهٔ پسماند» نیز نامیده می‌شود، گامی مثبت در راستای مدیریت پسماند شهری برداشته شود. مراکز MRF مکان‌هایی هستند که در آنها حتی‌الامکان پسماندهای ارزشمند و قابل بازیافت از جریان پسماند شهری جدا می‌شود تا منجر به تولید ثروت و همچنین کاهش تأثیرات سوء محیط زیستی از طریق کاهش ارسال و دفن پسماند در جنوب تهران (آرادکوه) شود.

در حال حاضر احداث تعداد چهار مرکز MRF در کلانشهر تهران در دستورکار است، که از این تعداد دو مرکز به بهره‌برداری رسیده است؛ یکی در غرب تهران (پهنهٔ کوهک) که از خرداد ۱۴۰۱ با پذیرش روزانه بالغ بر ۷۰۰ تن پسماند (حدود ۱۲ درصد از پسماند مخلوط شهری تهران) به مناطق شهری ۵ و ۲۱ و ۲۲ سرویس می‌دهد، و دیگری در شرق تهران (پهنهٔ سرخه‌حصار) که از اسفند ۱۴۰۱ مناطق شهری ۸ و ۱۳ و ۱۴ را با پذیرش ۶۰۰ تن پسماند در روز (حدوداً ۱۰ درصد از پسماند مخلوط شهری تهران) پوشش داده است. با توجه به پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته، تا پایان سال ۱۴۰۲ یا در اوایل سال ۱۴۰۳ دو پهنهٔ حکیمیه (مناطق ۴ و ۷) و آزادگان (مناطق ۱۲ و ۱۵ و ۱۶) آماده بهره‌برداری و راه‌اندازی می‌شوند. ازاین‌رو، تخمین زده می‌شود که به‌زودی حدود ۵۰ درصد از پسماند شهری مناطق ۲۲گانه تهران در MRFها پردازش شود.

با توجه به مشکلات موجود در مدیریت پسماند شهری ناشی از تعدد پیمانکاران در بخش‌های مختلف در گذشته، تلاش شده است که با چنین طرح‌هایی فکری به حال ساختار قراردادی مدیریت پسماند در تهران شود. اگر بخواهیم قراردادهایی که مثلاً وزارت نیرو برای تأمین برق می‌بندد را با قراردادهای سازمان مدیریت پسماند برای مدیریت این مسئله در شهر مقایسه کنیم، باید بگوییم که صنعت برق سال‌ها از صنعت پسماند جلوتر است. ولی خوشبختانه در حال حاضر در مدیریت پسماند قراردادها به‌سمت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به روش BOT در حال تغییر است و به این معنی است که سرمایه‌گذاران بخش خصوصی برای احداث و راهبری MRFها اقدام خواهند کرد که امید است منجر به کاهش هزینه‌ها و افزایش راندمان شود. با اجرای طرح MRF سه فعالیت از پنج فعالیت خدماتی به‌صورت متمرکز توسط سرمایه‌گذار (بخش خصوصی) انجام می‌شود که شامل این موارد خواهد بود: (۱) تفکیک در مبدأ و جمع‌آوری پسماند خشک، (۲) پردازش پسماند مخلوط شهری در مرکز MRF و (۳) حمل پسماندهای تر و ریجکت از مرکز MRF به مجتمع آرادکوه. طبق ساختار جدید، دو فعالیت دیگر یعنی جمع‌آوری پسماند مخلوط در سطح شهر و انتقال آن به مراکز MRF و همچنین دفع پسماند در مرکز آرادکوه کماکان توسط پیمانکاران انجام خواهد شد.

با توجه به اینکه در ساختار جدید هم تفکیک از مبدأ بر‌عهدهٔ سرمایه‌گذار است، هم پردازش و بازیابی مواد در MRF و هم انتقال پسماندهای باقیمانده به آرادکوه، در چنین ساختاری سرمایه‌گذار انگیزه خواهد داشت تفکیک از مبدأ را به حداکثر برساند و همچنین بیشترین ماده ممکن در MRF را جهت بازیافت جدا کند تا مجبور به انتقال کمترین میزان ماده به خارج از تهران شود. باید دقت داشت که کیفیت مادهٔ بازیافتی که از مبدأ تأمین می‌شود، بالاتر از کیفیت ماده در محل پردازش خواهد بود، پس انگیزه ایجاد می‌شود که تفکیک از مبدأ افزایش یابد.

از جمله نقاط مثبت این ساختار جدید قراردادی می‌توان به افزایش کیفیت و کمیت ماده بازیافتی، عدم پرداخت مستقیم به پیمانکار حمل پسماند به کهریزک، کاهش عملکرد جزیره‌ای و ایجاد انگیزه برای سرمایه‌گذاران در راستای حذف زباله‌گردها اشاره کرد.

به‌عنوان یک مثال عملی، در حال حاضر حدود پنج تن کاغذ و مقوا به صورت روزانه از پسماند جامد شهری ورودی به MRF کوهک جداسازی می‌شود. اگر مرکز MRF کوهک فعالیت نداشت، این پنج تن بازیافت در روز حاصل نمی‌شد. از طرفی برای تولید یک تن کاغذ حدود ۲۰ اصله درخت قطع می‌شود و به حدود ۲۰ الی ۲۰۰ تن آب نیاز است. اگر کاغذ از منابع بازیافتی تولید شود، میزان قطع درخت و مصرف آب به‌مراتب کمتر خواهد بود. درنتیجه، با توجه به فعالیت این مرکز با بازگشت این میزان کاغذ و مقوا به چرخهٔ بازیافت، سالانه از قطع چند هکتار درخت جلوگیری خواهد شد.

البته با توجه به ترکیب فیزیکی پسماند شهری تهران و شرایط مالی و اقتصادی، در حال حاضر مراکز MRF از تجهیزات پیشرفته استفاده نمی‌کنند. به‌عبارت دیگر، محدودیت در استفاده از تجهیزات به‌خاطر ماهیت پسماند و نبود دسترسی به تکنولوژی با توجه به شاخص‌های اقتصادی در مبلغ سرمایه‌گذاری و مدت‌زمان بازگشت سرمایه، یک معضل است. از طرفی، متأسفانه بوی نامناسب و شیرابه جزء تفکیک‌ناپذیر مدیریت پسماند و غیرقابل اجتناب است. ولی توقع ما می‌تواند این باشد که با مدیریت صحیح آثار نامطلوب مخاطرات به حداقل برسد. برای کاهش بو بهتر است که پسماند مدت طولانی در یک مکان باقی نماند و شرایط بی‌هوازی در آن ایجاد نشود. همچنین فاصله داشتن مرکز MRF از خیابان‌ها و ساختمان‌ها و مراکزی که مردم در آن تردد می‌کنند (مثلاً حداقل ۱۵۰ متر)، می‌تواند این موضوع را تا مقدار بسیار زیادی کنترل کند. در زمینهٔ شیرابه هم، در طرح‌ها این‌گونه دیده شده است که سرمایه‌گذارها موظفند شیرابه را در مرکز MRF مدیریت کنند که صدمه به محیط زیست شهری نزند. البته من در این زمینه شخصاً مقداری ترس دارم چون مدیریت و تصفیهٔ شیرابه در کشور ما ضعیف است. به‌نظر بنده، بهترین حالت می‌تواند این باشد که نخست یک تصفیهٔ اولیه و قابل‌قبول بر روی شیرابه انجام شود و پس از کاهش شاخص‌های آلایندگی آن، با کسب مجوزهای مربوطه و تست‌ها و پایش دقیق، شیرابهٔ تصفیه‌شده به درون «اگو» (فاضلاب) شهری وارد شود که مجدداً در تصفیه‌خانهٔ شهری مورد تصفیه قرار گیرد.

مدت زیادی است که منتظر چنین گام‌های مثبتی در مدیریت پسماند شهری بوده‌ایم. روی هم رفته، بنده با تغییر ساختار قراردادی به‌شکل BOO یا BOT و دادن قراردادهای بلندمدت به سرمایه‌گذاران موافق هستم تا بتوانند با توجه به مدت قرارداد، سرمایه‌گذاری سنگین‌تری در امر مدیریت پسماند و فرهنگ‌سازی انجام دهند. ولی از طرفی باید آفت‌های احتمالی را نیز زیر نظر گرفت. با توجه به اینکه این نوع قرارداد و خدمات برای اولین‌بار در کشور در حال اجراست، باید این مسیر به‌صورت موشکافانه زیر نظر گرفته شود، بازخوردها جمع‌بندی شود و کاستی‌های احتمالی و نظارتی جهت اجرای بهتر در ادوار و سال‌های آتی احصا شود.