باید معتقد به مشارکت باشد

| «علی شمس»، کنشگر حیات‌وحش |

 اولین و مهم‌ترین شاخصۀ مدیر محیط‌زیست آتی، تعهد به اصول حفاظت از محیط‌زیست است؛ اینکه محیط‌زیست کشور را فدای منافع صنعت و معدن و توسعۀ ناپایدار نکند و از اصول علمی و حرفه‌ای حفاظت عبور نکند. شاید در حرف، تمام مدیران قبلی نیز همین ادعا را داشته‌اند، اما در عمل بارها دیده‌ایم که در میان وزارتخانه‌ها و طرح‌های توسعه، همیشه گردن محیط‌زیست کوتاه‌ترین بوده است.

متأسفانه سازمان حفاظت محیط‌زیست، چه از نظر ساختاری و جایگاه چارت سازمانی و چه از نظر ردیف بودجه، جایگاه بالایی در کابینۀ دولت ندارد. با علم بر ایـن نـقـص‌های سـاختـاری، مـی‌دانیـم کـه مـدیر محیط‌زیست با اینکه به‌نوعی معاون رئیس‌جمهور است، اما قدرت اجرایی یا بازدارندگی و یا توقف مسیر توسعۀ ناپایدار را در بسیاری موارد ندارد. اینجا است که قدرت ارتباطی، رایزنی، مذاکره، بده‌بستان و گفتمان یک مدیر خوب هم در درون ساختار و هم در ارتباط با دیگر ارگان‎های داخلی و بین‌المللی، تنها فاکتور موفقیت او در حفاظت از عرصه‌های کشور خواهد بود. 

ما بیش از مدیر باسواد، به مدیری با قدرت چانه‌زنی خوب نیاز داریم. حال از میان مدیران دارای قدرت چانه‌زنی، آن مدیری که علاوه‌بر این ویژگی و تعهد، از دل ساختار محیط‌زیست رشد کرده باشد نیز، جایگاه اثرگذارتری خواهد داشت. چون هم کاریزمای لازم در میان کارکنان سازمان و محیط‌بانان را خواهد داشت و هم چون مسیر رشد سازمانی را گذرانده است، پیچ‌و‌خم‌ها و فرصت‌ها و تهدیدهای سازمان را به‌ خوبی می‌شناسد. نکتۀ مهم دیگر اعتقاد بر توسعۀ مشارکت نه در کلام، که در عمل است. در تمام دنیا حفاظت از محیط‌زیست بسـیـار وابسته به متخصـصان، جامعـه، سـمن‌ها، مؤسسات خصوصی و مراکز علمی و تخصصی داخلی و بین‌المللی است. همچنین مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها، شرکت‌ها، صنایع و معادن نیز نقش مالی بسیار مهمی را در تأمین هزینه‌های حفاظت ایفا می‌کنند. 

در سازمان محیط‌زیست کشور ما اما نقص ساختار شفاف مشارکت از یک‌سو و برخورد سلیقه‌ای مدیران در تعریف مفهوم مشارکت از سوی دیگر، باعث شده است که در سال‌های گذشته همواره یک بی‌نظمی، عدم‌علاقه و یا گاهی سوءاستفاده از نام مشارکت در ساختار سازمان حفاظت محیط‌زیست مشاهده شود. اینکه مدیر محیط‌زیست هم از نظر دانش با این مفاهیم آشنا باشد و هم در عمل و به‌ معنای واقعی برای تسهیل و توسعۀ ساختارهای سالم تلاش کند و عرصه را برای کمک‌رسانی متخصصان باز گذارد، می‌تواند اثر ملموسی بر حفاظت از محیط‌زیست کشور ایفا کند. آخرین معیار این است که یک مدیر خوب برای محیط‌زیست، باید علم و دانش مرتبط را تا حدی بداند. 

در دوره‌های قبل متأسفانه گاهی مدیرانی روی کار بوده‌اند که برخی الفبای اولیۀ حفاظت از محیط‌زیست را نیز نمی‌دانستند. منظور این نیست که یـک مـدیر نیـاز بــاشـد در تـمام زمینه‌های علوم محیط‌زیست متخصص باشد، اما حداقل باید برخی از شاخه‌های علوم مرتبط را در تحصیلات عالی خود گذرانده باشد تا بتواند درک درستـی از مسائل مربوط داشـته باشـد. علاوه‌بر دانـش علـوم محیط‌زیست، دانش‌های مرتبط با مدیریت و راهبری، علوم مربوط به تحلیل، سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری، اخلاق حرفه‌ای و جایگاه کاریزماتیک در بین کارکنان سازمان، از فاکتورهای مهم برای یک رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست خوب است.

امنیتی‌زدایی، نیاز حیاتی محیط‌زیست 

| «مریم شهبازی»، دانشیار دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان |

درحـال‌حاضر به‌دلیـل بی‌توجهی‌‏های بـسیار به ملاحظات محیط‌زیـستی در سـیاست‏‌گذاری‏‌ها و تصمیم‏‌گیری‌‏ها، به‌ویژه در دو سه دهۀ اخیر در کشور و در نتیجۀ بهره‏‌برداری و فعالیت‌‏های توسعه‌ه‏ای ناپـایدار از مـنـابع در مناطق مختلف، تخریب زیستگاه‌‏ها و خشک‌شدن اکوسیستم‌‏های تالابی، با چالش‌‏ها و مسائل بحرانی بسیاری در محیط‌زیست کشور مواجه هستیم که می‌توان به ناترازی در منابع آب و انرژی، فرونشست زمین، انتشار آلاینده‌‏ها در هوا، آب، خاک و سایر منابع، فرسایش خاک و معضل گردوغبار اشاره کرد. امروز برای مدیریت این پیامدها و پرهیز از تکرار بی‌‏تدبیری‌‏ها و تجربه‏‌های تلخ گذشته، بیش از هر زمان دیگر نیازمند تقویت جایگاه نظارتی و تعیین‌‏کنندۀ سازمان حفاظت محیط‌زیست در کشور هستیم. دیگر این ضرورت قابل چـشم‌پوشی نیـست کـه سـازمان حفاظت محیط‌زیست باید فارغ از اقدامات شعارگونه از یک نهـاد فانتـزی و در حاشـیه دولـت، به یک نهاد تأثیرگذار در برنامه‏‌ریزی‌‏ها و سیاست‌گذاری‌‏های خرد و کلان  کشور برای رسیدن به حـکم‌رانی خوب محیط‌زیست بدل شود.

سازمان حفاظت محیط‌زیست برای سکان‌داری این دستگاه تخصصی، نیازمند مدیری مقتدر و دارای استقلال فکری، متخصص و آگاه به دانش اکولوژی و آشنا به مأموریـت‌‏ها و ساختار سازمان حفاظت محیط‌زیست است. پس از انقلاب اسلامی، به‌دلایل گوناگون از جمله جناح‌‏بندی‌‏های سـاسی و نبود نیروی متخصص، رؤسای سازمان هیچ‌‏گاه از بدنۀ سازمان حفاظت محیط‌زیست انتخاب نشده‌‏اند و به‌همین دلـیل، اغلب فاقد شناخت کافی از مناطق تحت مدیریت سازمان و ارزش‌‏های تنوع‌زیستی و زیـسـتگاهی منحــصربه‌فرد کشور بوده‌‏اند. از ویـژگی‏‌های یک رئیـس توانمند سازمان حفاظت محیط‌زیست، قدرت ایستادگی و چانه‌‏زنی بر سر مفهوم توسعۀ پایدار و حفظ محیط‌زیست با سایر سازمان‌‏های اجرایی ذی‌ربط در کشور از جمله وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صنعت، معدن و تجـارت، وزارت مـیراث فـرهنگی، گـردشگری و صنایع‌دستی، نمایندگان مجلس شورای اسلامی و سایر نهادها است که تنها در سایۀ آگاهی، تخصص و دغدغه‏‌مندی در امر حفاظت حاصل می‌‏شود.

رئیـس سـازمان بایـد ضـمن باور داشـتن به روح مشارکت عموم مردم و جامعۀ محلی در امر حفاظت، در زمیـنه‌یابی و تـوسعـۀ مدیریـت مـشارکـتی در نیـازسـنـجـی، تـصمیم‌‏گیـری و اجـرای طـرح‌هـای تـوسـعه‌ای به‌عـنوان رویکردی در راستـای کـاهش تـعارضـات و دســت‌‏یـابی بـه عدالـت اقتصــادی و مـحیط‌زیستی گـام بردارد. بـدون شـک تـعـامل بـا ذی‌نفعان و بـه‌کارگیری این مشارکت در اولین گام از طریـق امـکان دسـترسی آزاد عـمـوم بـه اطـلاعـات طرح‌‏های توسعه‌‏ای مقدور خواهد بود. رئیس سازمان بایـد حـضـور فـعـالان و سـازمـان‏‌های مـردم‌نـهاد محیط‌زیستی را به‌عنوان روح و وجدان بیدار جامعه و بازویی برای اجرای مأموریت‌‏های سازمان متبوع خود بداند و با دارا بـودن روحـیه‌‏ای نـقدپـذیر از فرصت مطالبه‏‌گری عمومی به‌عنوان دیده‏‌بان محیط‌زیست، حـمایت لازم را داشـته باشـد. مـلاحظات امنـیتی دست‌وپاگیر در سازمان حفاظت محیط‌زیست، آفت بزرگی برای تعامل این سازمان با نیروهای متخصص و دانشـگاهی، سـمن‌ها و فعـالان مـحیط‌زیستی محسوب می‌شود. 

فشارهای امنیتی و محدودیت ورود افراد و یا ممنوعیت امکان اقامت دانشجویان و اعضای هیئت علمی در پارک‌‏های ملی و مناطق تحت مدیریت سازمان برخـلاف اهـداف ذاتـی و راهبردی آمـوزشی و پژوهـشی این مناطق است. متأسفانه بعـضی از این اقـدامات غیرعلمی و غیرکارشناسی در مدیریت‏‌های پیشین سازمان به‌ وقوع پیوسته است که باید به آن خاتمه داد. این شرایط با محدود کردن تجربۀ میدانی پژوهشگران و دانشگاهیان، کاربردی بودن نتایج پژوهش‌ها را زیر سـؤال می‌‏برد و آن‌ها را بی‌ثمر می‌‏سازد. افزایش حمایت مادی و معنوی و به‌ویژه قـضایی از یگان حـفاظت و نیز اعتماد و مدارا با سرمایۀ انـسانی و نیـروهای تـلاش‌گر و دل‌سوز سازمان، رسیدن به اهداف سازمان را تضمین می‌‏کند که باید از اولویت‌‏های رئیس جدید سازمان باشد. داشتن روحیۀ مشورت‌‏پذیری و بهره‌‏گیری از دانش و تجربۀ متخصصان و دانشگاهیان با تشکیل اتاق‌‏های فکر و دست‌یابی به یک مدیریت تطبیقی با نظارت مسـتمر بـر طرح‌‏هـا و بـرنامه‌‏هـای در دسـت اجرای سازمان نیز از ضروریات است. متأسفانه پایش و نظارت، حلقۀ فراموش‌شدۀ همۀ مدیریت‌‏ها در کشور است.

آشنایی به قوانین بین‌‏المللی محیط‌زیست و توانایی در دیپلماسی و ایجاد گفتمان با سایر کشورها برای مدیریت برخی چالش‏‌های منطقه‏‌ای و جهانی مانند گردوغبار و تغییر اقلیم، از دیگر شرایط لازم برای احراز ریاست سازمان محیط‌زیست کشور است.

وجوه یک رئیس محیط‌زیستی کارآمد

| «فتح‌الله امیری»، مستندساز حیات‌وحش |

محیط‌زیست یکی از مهم‌ترین مسائل جهانی است که تأثیرات گسترده‌ای بر سلامت انسان‌ها، تنوع‌زیستی و پایداری منابع طبیعی دارد. در ایران، مسائل محیط‌زیستی مانند آلودگی هوا، کمبود آب، تخریب جنگل‌ها و مراتع و تغییر اقلیم، به چالش‌های جدی تبدیل شده‌اند. سازمان محیط‌زیست نقش حیاتی در حفاظت و بهبود وضعیت محیط‌زیست کشور دارد و انتخاب یک رئیس کارآمد برای این سازمان، می‌تواند اثر مثبتی بر آیندۀ محیط‌زیست ایران داشته باشد.

فرد پیشنهادی برای ریاست سازمان محیط‌زیست، باید دارای تخصص و تجربۀ کافی، توانایی مدیریتی، تـوانـایی ارتـباطی، تـعهد بــه پـایداری، ویـژگی‌های شـخصیتی مـناسب و نـوآوری و خلاقـیت باشد. با انتـخـاب فـردی با این ویژگی‌ها، مـی‌تـوان به بهـبود وضعیت محیط‌زیست ایران و حفـاظت از مـنابع طبیعی کشور امیدوار بود.

فـرد پیشـنهادی بـاید دارای تـحصیلات عـالی در زمینه‌های محیط زیست، بوم‌شناسی، منابع طبیعی یا رشته‌های مرتبط باشد. این تحصیلات باید شامل دوره‌های تخصصی و پژوهش‌های علمی در زمینه‌های مختلف محیط‌زیستی باشد.

تجربۀ کاری در زمینه‌های مرتبط با محیط‌زیست، بسیار مهم اسـت. فرد پیشـنهادی بایـد سابقۀ مدیریت پروژه‌های محیط‌زیسـتی، هـمکاری با سازمان‌های دولتی و غیردولتی و مشارکت در برنامه‌های بین‌المللی محیط‌زیستی را داشته باشد. تجربه در زمینه‌های مختلف مانند مدیریت منـابع آب، حـفاظت از تـنوع‌زیستی و کاهـش آلودگی هـوا می‌تواند بسـیار مفید باشد. توانایی مـدیریـت پــروژه‌هـای بـزرگ و پـیچیـدۀ محیط‌زیستی، از ویژگی‌های ضروری است. فرد پیشـنهادی باید توانایی برنامه‌ریزی، اجرا و ارزیابی پروژه‌هـای مختلف را داشته باشد و بتواند منابع مـالی و انسانی را به بهترین شکل ممکن مدیریت کند. فـرد پیشنهادی باید بتواند در مـواجهه با چـالش‌های محیط‌زیستی، تصمیمات منطقی، کـارآمد و سـریع بگیرد و راه‌حـل‌های عمـلی ارائه دهد. گـزینۀ ریاست سازمان حفاظـت محیط‌زیست باید بتواند تیم‌های مختلـف را هدایت کند و با ایجاد انگیزه و همکاری، به اهـداف محیط‌زیستی دست یابد. توانایی برقراری ارتباط مؤثر با مقامات دولتی و نمایندگان مجلـس از اهمیت بالایی برخوردار اسـت. فرد پیـشنهادی بـاید بتواند نیازها و مشـکلات محـیط‌زیستی را به‌خـوبی به مقامات منتقل کـد و حمایت‌های لازم را جـلب کند. توانایی برقراری ارتباط با جامعۀ مـحلی و جلب حمایت عمومی برای پروژه‌های محیط‌زیستی از دیگر ویژگی‌های مهم است. فرد پیشنهادی باید بتواند با مردم محلی همکاری کند و آن‌ها را در برنامه‌های محیط‌زیستی مشارکت دهد. توانایی همکاری با سـازمان‌های بیـن‌المللی و جـذب کمـک‌های خـارجی از اهمـیت بالایی بـرخوردار است. فرد پیشنهادی باید بتواند با سازمان‌های بین‌المللی همکاری کند و از تجربیات و منابع آن‌ها بهره‌برداری کند.

رئیس سازـمان باید به حفاظت از منابع آب، خاک، هوا و تنوع‌زیستی متعهد باشد و برنامه‌های عملی برای حفظ این منابع ارائه دهد. فرد پیشنهادی باید با مسائل محیط‌زیستی کشور آشنا باشد و بتواند راه‌حل‌های نوآورانه و کارآمد ارائه دهد.

گزینۀ پیشنهادی باید در تمامی اقدامات خود صادق و شفاف باشد و اعتماد عمومی را جلب کند. ریاست سازمـان حفاظت محیط‌زیـست باـید به اهداف محیط‌زیستی متعهد باشد و با پشتکار و تلاش به آن‌ها دسـت یابد. توانایی کار در تیـم و همکاری با دیگران، از اهمـیت بالایـی بـرخوردار اسـت. فرد پیشنهادی باید بتواند با تیم‌های مخـتلف همکاری کند و به اهداف مشترک دست یابد.

رئیس سازمان باید بتواند با استفاده از فناوری‌های جدید و روش‌های نوین، راه‌حل‌های کارآمد و عملی ارائه دهد. فرد پیشنهادی باید با فناوری‌های جدید آشنا باشد و بتواند از آن‌ها برای حل مسائل محیط‌زیستی استفاده کند.