کنفرانس آب سال 2023 سازمان ملل (2 تا 4 فروردین 1402)، 46 سال پس از نخستین کنفرانس آب سازمان ملل (1977) در نیویورک برگزار گردید. در این کنفرانس، شرکت‌کنندگان حمایت خود را از تغییرات بنیادی و گسترش سرمایه‌گذاری در حوزه آب و بهداشت، فراتر از زیرساخت‌های سنتی مانند لوله‌ها و توالت اعلام کردند. همچنین بر لزوم سرمایه‌گذاری بیشتر در زیرساخت‌های سبز، و اصلاح حکمرانی منابع آب برای اطمینان از دسترسی همگانی به آب تأکید ورزیدند. در نوشتار حاضر، پیشرفت صورت‌گرفته در پاسخ به بحران جهانی آب، از نخستین کنفرانس آب سازمان ملل در سال 1977 (46 سال پیش)، به طور خلاصه تا به امروز مرور می‌شود.

 

از زبان هارولد ویلسون، نخست‌وزیر دهه‌های 60 و 70 بریتانیا نقل شده است که «یک هفته، زمان زیادی در سیاست است». اگر این گفته درباره سیاست صادق باشد، پس زمان بسیار زیادی از نخستین کنفرانس آب سازمان ملل تا کنفرانس سال 2023 سپری شده است. نخستین کنفرانس در سال 1977 به مدت 11 روز در مار دل پلاتا (Mar del Plata) در آرژانتین برگزار شد، در حالی که دومین کنفرانس آب سازمان ملل، طی سه روز در مارس 2023 (فروردین 1402) در شهر نیویورک برنامه‌ریزی شد. نخستین کنفرانس آب سازمان ملل در مارس 1977 تقریباً 46 سال پیش برگزار شد. در آن زمان، جمعیت جهان تقریباً 4 میلیارد نفر کمتر بود، جیمی کارتر رئیس جمهور ایالات متحده، و ایندیرا گاندی نخست‌وزیر هند بود. جنگ ویتنام کمتر از دو سال قبل به پایان رسیده بود و مائو تسه‌تونگ، بنیانگذار جمهوری خلق چین، شش ماه قبل از آن درگذشته بود. جهان آن روز بسیار متفاوت بود.

دسترسی به آب و امکانات بهداشتی مطمئن، بسیار مهم است. اما این مهم باید فراتر از زیرساخت‌ها و تأسیسات فیزیکی باشد و بخش غیررسمی آب را نیز پوشش شود و آب سالم را به مناطقی برساند که مردم به آب لوله‌کشی دسترسی ندارند

اگر جهان در مقایسه با سال 1977 تغییرات بسیاری را به خود دیده است، چه پیشرفتی در حل بحران جهانی آب داشته‌ایم؟ یکی از اهداف مهم نخستین کنفرانس آب سازمان ملل، پیشگیری از بحران آب در ابعاد جهانی تا سال 2000 و اطمینان از تأمین کافی آب با کیفیت خوب برای رفع نیازهای اجتماعی- اقتصادی بود. متأسفانه از سال 1977، آب شیرین در سطح جهان به ازای هر نفر، کمیاب‌تر، آلوده‌تر و تقاضای آن بیشتر شده است، در نتیجه، رقابت و تعارض افزایش یافته است. البته خبرهای خوب هم وجود دارد:
در حال حاضر 70 درصد جمعیت جهان به آب سالم دسترسی دارند که نسبت به سال 1977 افزایش قابل توجهی داشته است. با این همه، کمتر از 30 درصد مردم آفریقا به خدمات آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند، در حالی که بیش از 90 درصد مردم آمریکای شمالی و اروپا از خدمات آب آشامیدنی سالم بهره‌مندند و در بسیاری از کشورهای کم‌درآمد، اعتماد زیادی به کیفیت آب لوله‌کشی وجود ندارد.»
امروز حدود 60 درصد مردم از خدمات بهداشتی مطمئن دفع فاضلاب بهره‌مند هستند. این رقم نسبت به زمان نخستین کنفرانس آب سازمان ملل، 25 درصد افزایش یافته است. با این همه، هنوز ۱.۷ میلیارد نفر از خدمات اولیه بهداشتی محروم، و حداقل نیم میلیارد نفر مجبور به اجابت مزاج در فضای باز هستند. محرومیت اجتماعی-اقتصادی، که با همه‌گیری کووید-19 تشدید شد، شمار افراد و جوامعی را که با ریسک‌های آب مواجه هستند، افزایش داده است، زیرا شدت تأثیر آن بر زنان و کودکان بیشتر است.

تمرکز صرف یا تمرکز غالب بر ارزش‌های بازار بدین معنا است که آب زیادی به مصارفی تخصیص داده می‌شود که عواید مالی بالایی دارند (برای نمونه تولید پنبه)، و آب بسیار کمی برای نیازهای غیر بازاری (برای نمونه حفظ خدمات فرهنگی اکوسیستم) تخصیص داده می‌شود

داده‌ها درباره آنچه در دنیای آب رخ می‌دهد نیز از سال 1997 بسیار بهبود یافته، اما شکاف‌های مهم باقی مانده است. برای نمونه، بیشتر کشورها داده‌های مربوط به میزان بهره‌مندی از امکانات دفع بهداشتی فاضلاب و تخلیه فاضلاب خانگی و صنعتی تصفیه‌شده مطمئن را گزارش نمی‌کنند. به قول معروف، آنچه اندازه‌گیری نمی‌شود، معمولاً مدیریت نمی‌شود. اما حتی آنچه اندازه‌گیری می‌شود ممکن است همیشه واقعیت را منعکس نکند. دسترسی همگانی به آب «سالم» لزوماً به این معنا نیست که آب دسترس‌پذیر، برای شرب، پخت و پز یا شستشو مطمئن است.
مسائل مربوط به آب‌های فرامرزی نیز با وجود معاهدات دوجانبه و چندجانبه متعدد که برای تقسیم عادلانهٔ آب‌های سطحی امضا شده است، همچنان با تعارض و کشمکش‌ مواجه است.
یکی از مهم‌ترین تغییرات مرتبط با آب در شواهد علمی و درک عمومی از سال 1977، بحران کنونی تغییر اقلیم است. تغییر اقلیم در سطح بین‌المللی، برای اولین بار در سال 1992 در کنفرانس سازمان ملل درباره محیط‌زیست و توسعه (UNCED) در ریودوژانیرو، که به اجلاس سران زمین معروف است، چالش جهانی شناخته شد. اکنون در مذاکرات جهانی محیط‌زیستی، جایگاه محوری دارد و به تعبیری، دغدغه اصلی زمانه ما به شمار می‌آید.
بارش‌های شدید و سیل، و خشکسالی‌های شدید، مهم‌ترین تأثیرات تغییر اقلیم به شمار می‌آیند. با این همه، با توجه به غلبه تمرکز بر بالارفتن دما در گفتمان تغییر اقلیم، گنجاندن پیوندهای مهم میان تغییرات برگشت‌ناپذیر در چرخه جهانی آب (تغییر الگوی آب در دسترس برای همیشه) و تدابیر کاهش اثرات و نیز سازگاری با تغییر اقلیم، در سیاست‌ها و برنامه‌های مرتبط با اقلیم، چندان جدی گرفته نشده است. این وضعیت در حالی است که شواهد مطمئن و علمی، نشان می‌دهند که آب باید از جمله عوامل اصلی و هدایت‌کننده در برنامه‌ریزی‌ها، سیاست‌ها و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌هایی باشد که هدفشان تقویت تاب‌آوری و قابلیت سازگاری با اثرات تغییر اقلیم است.
متأسفانه عملکرد ما از نظر چگونگی رفتار با آب و طبیعت ضعیف بوده است. بیش از یک‌سوم تالاب‌های جهان در فاصله سال‌های 1970 تا 2015، عمدتاً به سبب تغییر کاربری اراضی و مقررات نامناسب یا ناموفق آب (زهکشی، برداشت بیش از اندازه، شور شدن و دستکاری رودخانه) از بین رفتند. تداوم جنگل‌زدایی، پیامدهایی چون اُفت کیفیت آب، افزایش ریسک سیل‌زدگی، کاهش و تغییر بارش داشته است. برداشت جهانی آب شیرین از زمان برگزاری نخستین کنفرانس آب سازمان ملل، تقریباً دو برابر شده است و از حد پایدار آن فراتر رفته است.
برای آینده، بر چه اولویت‌هایی باید تأکید شود؟
نخست، اطمینان از دسترسی به آب و امکانات بهداشتی مطمئن، بسیار مهم است. اما این مهم باید فراتر از زیرساخت‌ها و تأسیسات فیزیکی باشد و بخش غیررسمی آب را نیز پوشش شود و آب سالم را به مناطقی برساند که مردم به آب لوله‌کشی دسترسی ندارند. بازاندیشی در رویکردهای جاری در حوزه «آب، دفع بهداشتی فاضلاب و سلامت» باید حفاظت از زیرساخت‌های سبز را نیز در بر گیرد. زیرساخت‌های سبز به ویژه برای جوامع محلی آسیب‌پذیر از نظر آب و بهداشت، اهمیت دارد، چرا که خدمات اکوسیستمی ارزشمند بسیاری مانند تأمین آب شیرین، فیلتر رسوب و کاهش سیل را رایگان فراهم می‌سازند. برآورد می‌شود که ارزش تجمعی «راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت» تا سال 2050، از نظر حذف نیاز به ساخت برخی زیرساخت‌های فیزیکی به 3 تریلیون دلار برسد. با این همه، در مقایسه با حجم سرمایه‌گذاری‌ها در زیرساخت‌های فیزیکی، توجه چندانی به آنها نشده است.
دوم، جهان باید چگونگی مدیریت آب را تغییر دهد. چالش‌های مهمی که باید بر آنها غلبه کرد عبارتند از: نهادهای متعددی که آب را بدون هماهنگی یا حتی ارتباط مدیریت می‌کنند؛ میراث تاریخی تخصیص حقوق مالکیت آب؛ داده‌ها و اطلاعات ناکافی و دسترس‌ناپذیر؛ و تعارض میان گروه‌های استفاده‌کننده آب. غلبه منافع گروهای ذینفع و لابی‌ها بر منافع عمومی در سیاست‌گذاری و وضع مقررات، که هم در کشورهای شمال و هم در کشورهای جنوب اتفاق می‌افتد، باید تغییر کند. پاسخ به ناکامی‌های حکمرانی باید متناسب با شرایط باشد، اما به طور کلی اصلاحات لازم عبارتند از شفافیت در فرایندهای تصمیم‌گیری، و اینکه چه کسی باید دخیل باشد و در صورت امکان، نظارت مستقل.
سوم، ما باید گام را از تمرکز بر ارزش‌های بازار، فراتر بگذاریم و به شکل رسمی، ارزش‌های غیربازاری مانند ارزش‌های اجتماعی، فرهنگی و محیط‌زیستی را که غالباً در تصمیم‌گیری نادیده گرفته می‌شوند منظور کنیم. تمرکز صرف یا تمرکز غالب بر ارزش‌های بازار بدین معنا است که آب زیادی به مصارفی تخصیص داده می‌شود که عواید مالی بالایی دارند (برای نمونه تولید پنبه)، و آب بسیار کمی برای نیازهای غیر بازاری (برای نمونه حفظ خدمات فرهنگی اکوسیستم) تخصیص داده می‌شود. برای ارزیابی توازن و تغییر تخصیص آب در راستای تحقق بالاترین منافع اجتماعی، به هر دو ارزش بازاری و غیر بازاری نیاز است.
اگر جهان بخواهد از دسترسی همگانی به آب اطمینان یابد و هیچ فرد، مکان و اکوسیستمی را جا نگذارد، بسیار مهم است که ترکیب مناسبی از استراتژی‌های خاص (متناسب با شرایط و نیازها) و فراگیر (شامل همگان) را به کار گیرد. این رویکرد می‌تواند برای نمونه شامل مقررات، انتشار داده‌ها و اطلاعات آب، نظارت بر رعایت ضوابط، وضع حدود برداشت آب، ابزارهای انگیزشی برای کاهش مصرف آب در شرایط کمیابی باشد. جهان نمی‌تواند 46 سال دیگر برای رفع بحران آب صبر کند. ما به دگرگونی‌های اساسی در فکر و عمل نیاز داریم.

 

منابع

Quentin Grafton R, AK Biswas, H Bosch, S Fanaian, J Gupta, A Revi, N Sami & C Tortajada (2023). Goals, progress and priorities from Mar del Plata in 1977 to New York in 2023. Nature Water https://doi.org/10.1038/s44221-023-00041-4