«ژئوپارک ارس» ثبت جهانی شد تا سهم ایران از ژئوپارک‌های ثبت‌شده در یونسکو در کنار «قشم»، به دو مورد برسد. این خبر را «مجید کیانی»، مدیرعامل منطقه آزاد ارس اعلام کرده و گفته است که عضویت ژئوپارک ارس در شبکۀ ژئوپارک‌های جهانی رسماً از طریق یونسکو اعلام شد و در حال حاضر ارس با ۳۲ ژئوسایت جزو ژئوپارک‌هایی است که به ثبت جهانی رسیده است. پیش از این در سال ۱۳۸۵، «ژئوپارک قشم» در جنوب ایران به‌عنوان نخستین ژئوپارک خاورمیانه به عضویت شبکۀ جهانی ژئوپارک‌های تحت حمایت یونسکو درآمده بود. و آذرماه پارسال هم ژئوپارک طبس رای مثبت شورای‌عالی ژئوپارک‌های جهانی یونسکو را دریافت کرد و قرار است به زودی پس از تایید هیات اجرایی یونسکو حکم تنفیذ آن صادر شود. ثبت و حفظ ژئوپارک‌ها در فهرست یونسکو می‌تواند موجب رونق اقتصاد جوامع محلی از طریق توسعۀ مشاغل مرتبط با گردشگری، حفظ طبیعت و ارتقای فرهنگی و علمی افراد محلی و گردشگران شود.

مدیرعامل منطقه آزاد ارس در خبر کوتاهی که به‌نقل از روابط عمومی منطقه آزاد منتشر شد، ثبت جهانی «ژئوپارک ارس» را آغازی برای تحول گردشگری در منطقه و آشنایی بیشتر مردم دنیا با جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی و زمین‌شناختی ارس دانسته بود که افزایش ورود گردشگر داخلی و خارجی به منطقه و توسعۀ زیرساخت‌های این حوزه را درپی خواهد داشت. به گفتۀ «مجید کیانی» ژئوپارک‌ها باید بتوانند در توسعۀ اقتصادی جوامع محلی خود نقش مؤثری ایفا کنند؛ همان هدفی که یونسکو در ثبت ژئوپارک‌ها دنبال می‌کند.
دربارۀ ژئوپارک‌های جهانی یونسکو
براساس آنچه یونسکو در وب‌سایت خود منتشر کرده است، ژئوپارک‌های جهانی این نهاد با نام اختصاری (UGGp) در واقع مناطق جغرافیایی واحد و یکپارچه‌ای با اهمیت زمین‌شناسی در جهان هستند. گستره‌هایی با مرزهای آشکار و پهنۀ کافی که دربرگیرندۀ چند پدیدۀ زمین‌شناسی کمیاب و برجسته هستند و در آن جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی ارزشمند نیز یافت می‌شود.
گستره‌های مورد توجه در ثبت ژئوپارک‌ها باید از طرح‌های حفاظتی برخوردار باشند و توان ارتقای وضعیت اقتصادی جامعۀ محلی و جلب همکاری‌های مردمی را داشته باشند. «محمد ابراهیم لاریجانی» در مجموعه مقالات «نقش ژئوپارک‌ها در توسعۀ گردشگری» در سال ۱۳۸۶ در کنار تعریف رسمی یونسکو نوشته است: «ژئوپارک محدوده‌ای است که ویژگی اصلی آن وجود ژئوسایت‌های پراهمیت، طبیعت و محیط‌ زیست غنی، ویژگی‌های فرهنگی جذاب و از همه مهمتر مشارکت و حضور فعال جامعۀ محلی در برنامه‌های توسعه، حفاظت و پایداری است.»
ثبت این محدوده‌های تحت‌حفاظت و مشخص برای گردشگری با عنوان ژئوپارک از سال ۲۰۰۰ میلادی در دنیا رواج یافت و آمارها نشان می‌دهد در حال حاضر 195 ژئوپارک جهانی یونسکو در 48 کشور وجود دارد و ایران با دو ژئوپارک قشم و ارس در این فهرست قرار گرفته است.

ثبت محدوده‌های تحت‌حفاظت و مشخص برای گردشگری با عنوان ژئوپارک در دنیا از سال ۲۰۰۰ میلادی رواج یافت و آمارها نشان می‌دهد در حال حاضر 195 ژئوپارک جهانی یونسکو در 48 کشور وجود دارد و ایران با دو ژئوپارک قشم و ارس در این فهرست قرار گرفته است

ژئوپارک‌ها از نگاهی دیگر نشانگر تاریخ 4.6 میلیارد سالۀ کره زمین و تنوع زمین‌شناختی آن هستند و در شکل‌گیری زندگی انسانی و جوامع بشری مؤثر بوده‌اند.
تعامل ژئوپارک و جوامع محلی
ژئوپارک‌ها به ارتقای آگاهی از تغییر اقلیم و بلایای طبیعی و همچنین پایش این پدیده‌ها کمک می‌کنند و بسیاری از آن‌ها امکان تدوین راهبردهای کاهش خطر بلایای طبیعی را برای جوامع محلی فراهم می‌سازند.
ژئوپارک‌های جهانی یونسکو با افزایش آگاهی از اهمیت میراث زمین‌شناسی منطقه در تاریخ و جامعۀ امروزی به مردم محلی احساس غرور می‌دهند و هم‌ذات‌پنداری آن‌ها را با این منطقه تقویت می‌‌کنند. ایجاد بنگاه‌های نوآورانۀ محلی، مشاغل جدید و دوره‌های آموزشی با کیفیت بالا رونق می‌گیرد؛ زیرا منابع جدید درآمد از طریق ژئوتوریسم ایجاد می‌شود، درحالی‌که منابع زمین‌شناسی منطقه محافظت می‌گردد.
ژئوپارک‌های جهانی یونسکو جوامع محلی را توانمند می‌سازد و به آن‌ها فرصتی برای توسعۀ مشارکت‌های منسجم با هدف مشترک ارتقای فرآیندهای زمین‌شناسی، ویژگی‌ها، دوره‌های زمانی، موضوعات تاریخی مرتبط با زمین‌شناسی یا زیبایی‌های زمین‌شناسی برجسته می‌دهد.
آن‌ها از طریق یک فرآیند از پایین به بالا که شامل همۀ ذی‌نفعان و مقامات محلی و منطقه‌ای مربوطه در منطقه (به‌عنوان مثال مالکان زمین، گروه‌های اجتماعی، ارائه‌دهندگان گردشگری، مردم بومی و سازمان‌های محلی) است، ایجاد می‌شوند. این فرآیند مستلزم تعهد قاطع جوامع محلی، مشارکت چندگانۀ محلی با حمایت بلندمدت عمومی و سیاسی و توسعۀ یک استراتژی جامع است که در عین نمایش و حفاظت از میراث زمین‌شناسی منطقه، تمامی اهداف جوامع را برآورده کند.
هرچند در تعریف ژئوپارک گفتیم که گستره‌ای با چند پدیدۀ زمین‌شناسی است، اما همین پدیده‌های زمین‌شناسی پیوند با سایر جنبه‌های میراث طبیعی، فرهنگی و ناملموس منطقه را هم کاوش، توسعه و تجلیل می‌کنند.
جهانی‌شدن دائمی است؟
ژئوپارک‌های جهانی یونسکو این نام را برای یک دورۀ چهار ساله دریافت می‌کنند و پس از آن عملکرد و کیفیت هر ژئوپارک جهانی یونسکو در طی فرآیند اعتبارسنجی مجدد به‌طور کامل مورد بررسی قرار می‌گیرد.
اگر براساس گزارش ارزیابی میدانی، ژئوپارک جهانی به رعایت ضوابط ادامه دهد، این منطقه به عنوان ژئوپارک جهانی برای یک دورۀ چهار سالۀ دیگر «کارت سبز» می‌گیرد.
درصورتی‌که منطقه، دیگر ضوابط را برآورده نکند، به بدنۀ مدیریت اطلاع داده می‌شود طی یک دورۀ دو ساله اقدامات لازم را انجام دهد؛ اصطلاحاً «کارت زرد».
اگر ژئوپارک جهانی یونسکو در مدت دو سال پس از دریافت «کارت زرد» شرایط را رعایت نکند، این منطقه وضعیت خود را به‌عنوان ژئوپارک جهانی یونسکو با دریافت «کارت قرمز» از دست می‌دهد.
تلاش می‌کنیم تجربۀ قشم تکرار نشود
پروندۀ «ژئوپارک ارس» با پدیده‌ای به‌نام «پرمین-تریاس»، یک‌بار در سال 1389 به فهرست شبکۀ جهانی ژئوپارک‌ها ارسال شد، اما پس از ارزیابی در سال 1390، واجد شرایط دریافت برچسب ژئوپارک جهانی تشخیص داده نشد. پدیده‌ای به نام «پرمین-تریاس»، گذر ۲۵۰ میلیون سالۀ زمین را در یک سنگ نشان می‌دهد. گذر از دورۀ پرمین به دورۀ تریاس، گذر از دورۀ پالئوزوئیک (دیرینه‌زیستی) به دورۀ مزوزوئیک (میانه‌زیستی) است که هر دو از دوران‌های اصلی زمین‌شناسی هستند.
حالا معاون فرهنگی، اجتماعی و گردشگری منطقه آزاد ارس دربارۀ روند ثبت جهانی ژئوپارک به «پیام ما» می‌گوید: «ژئوپارک ارس بیش از 10 سال زمان را برای ثبت جهانی و دریافت حکم تنفیذ طی کرد. کارشناسان و مسئولان در دوره‌های قبل در شبکۀ جهانی ژئوپارک‌ها حضور یافتند، مشورت‌ و توصیه‌هایی دریافت کردند و درنهایت سال گذشته با ارزیابی‌هایی که کارشناسان یونسکو انجام دادند، پروندۀ فنی در شهریور 1401 تأیید شد و هفتۀ گذشته باتوجه‌به برگزاری اجلاس یونسکو حاصل زحمات بیش از 10 سال کارشناسان و مسئولان نتیجه داد و ارس توانست حکم تنفیذ را دریافت کند.»
«محسن محمدزاده» توضیح می‌دهد که ارس دومین ژئوپارک ایران است که به ثبت جهانی رسیده و پیش از آن «ژئوپارک قشم» جهانی شده بود و پروندۀ طبس هم تأییدیه را دریافت کرده و در انتظار حکم نهایی است.
او اما ثبت جهانی را آغاز یک مسیر برای حفاظت از منابع زمین‌شناختی و جلب مشارکت و انتفاع جامعۀ محلی از ظرفیت‌های گردشگری می‌داند و می‌افزاید: «اولین کار ما برندسازی از ارس در سطح ملی و بین‌المللی است و به‌همین مناسبت رویدادهای مختلفی با نام ژئوپارک ارس تعریف شده است که از آن جمله می‌توان به رویداد مسابقات بین‌المللی دوچرخه‌سواری کوهستان به‌نام جام ژئوپارک ارس اشاره کرد که روز جمعه، 5 خرداد برگزار شد.»
دومین رویکرد برای جهانی ماندن «ژئوپارک ارس» آن‌طور که محمدزاده می‌گوید، تمرکز بر جامعۀ محلی، مانند ایجاد شبکه همیاران ژئوپارک و تقویت و تشویق افرادی که در حوزۀ تولید فرهنگی، صنایع‌دستی یا غذاهای محلی فعال هستند، می‌باشد تا بستر امور ژئوپارک در دست جوامع محلی باشد.
تدوین کتب آموزشی با محوریت «ژئو پارک ارس» برای تدریس به دانش‌آموزان، برگزاری رویدادهای ملی و محلی برای آشنایی جوامع محلی و دیگر شهروندان با آثار ارس و رونق مشاغل خانگی و صنایع‌دستی و گردشگری از دیگر اقدامات در دستور کار برای انتفاع جامعه محلی در کوتاه‌مدت و بلندمدت است.
محمدزاده دربارۀ تجربۀ قشم و یک‌بار خروج از فهرست ژئوپارک‌های جهانی هم توضیح می‌دهد که در روزهای پایانی سال گذشته در جریان یک سفر به جزیره و بازدید از ژئوپارک،‌ از تجربه‌های آن بهره‌ گرفته شد و به‌همین‌ دلیل، ذکر یک نکته سرلوحۀ حفاظت قرار گرفته است: «با دریافت حکم تنفیذ کار تمام‌شده نیست و تازه در شروع مسیری هستیم که باید هم فعالیت‌ها را توسعه دهیم، جامعۀ محلی را شریک کنیم و اقدامات فرهنگی و زیرساختی برای حفاظت از ژئوپارک انجام دهیم.» او همچنین از برگزاری جشن جهانی‌شدن «ژئو پارک ارس» به‌عنوان رویداد بین‌المللی با حضور مسئولان ملی و بین‌المللی طی روزهای آینده خبر می‌دهد.
**
آن‌طور که «فاطمه منیری»، مدیر ژئوپارک ارس، به «ایران» گفته بود در پروندۀ کنونی 24 ژئوسایت به یونسکو ارسال شده و تمام ژئوسایت‌های معرفی‌شده دارای میراث زمین‌شناسی در حد بین‌المللی است. اما مهمتر از این جهانی‌شدن،‌ حفظ آن و رویکردی‌ است که یونسکو در این بخش دارد: «ژئوپارک‌های جهانی یونسکو نیاز به یک برنامۀ مدیریتی دارند که مورد توافق همه باشد، نیازهای اجتماعی و اقتصادی مردم محلی را تأمین کند، از چشم‌اندازی که در آن زندگی می‌کنند محافظت کند و هویت فرهنگی آن‌ها را حفظ کند.» بدون جامعۀ محلی ارس، جهانی نخواهد بود.

ژئوپارک‌های ایران

ژئوپارک قشم اولین ژئوپارک خاورمیانه و تا همین چندروز پیش تنها ژئوپارک ایران بود که به فهرست جهانی ژئوپارک‌های یونسکو پیوست. در کنار آن اما ژئوپارک‌های ارس، طبس، ذخیره‌گاه زیستکرۀ گنو و ژئوپارک راگه خود را برای ثبت در یونسکو آماده می‌کردند که حالا از میان آن‌ها ارس حکم تنفیذ خود را دریافت کرد.

طبس

«ژئوپارک طبس» با مساحت ۲۲ هزار و ۷۷۱ کیلومتر مربع دارای ۳۹ ژئوسایت است که در شمال‌غربی خراسان‌جنوبی قرار گرفته است و پدیده‌های کم‌نظیر زمین‌شناسی موجب شده تا به «بهشت زمین‌شناسی ایران» مشهور شود. در این ژئوپارک، سیر تحولات کره زمین از بیش از ۵۴۰ میلیون سال پیش (پرکامبرین) تا حدود ۱۰۰ میلیون سال پیش (اوایل کرتاسه) را بدون کمترین وقفۀ زمانی می‌توان مشاهده کرد، درحالی‌که توالی‌های دوران اول زمین‌شناسی (پالئوزوئیک، ۵۴۰ تا ۲۵۰ میلیون سال پیش) آن در ایران و غرب آسیا بی‌نظیر است.

قشم

ژئوپارک قشم در هرمزگان برای اولین‌بار در سال 1385 در فهرست یونسکو به ثبت رسید، اما در سال 1391 از فهرست جهانی خارج شد تا اینکه با تلاش مجدد مسئولان در سال 1395 مجدداً به ثبت رسید. ژئوپارک قشم شامل 25 ژئوسایت است. این ژئوپارک با ۲۰۶۳ کیلومترمربع با وجود مساحت نسبتاً کوچکی که دارد، از تنوع زیستی قابل توجهی برخوردار است. این منطقه در مرز دو اکوسیستم دریایی کاملاً متفاوت یعنی خلیج‌فارس و دریای عمان واقع شده و همین موقعیت جغرافیایی باعث ایجاد تنوع زیستی منحصربه‌فردی شده است.

ارس

ژئوپارک ارس در شمال‌غربی ایران در آذربایجان‌شرقی قرار دارد و پدیده «پرمین ـ تریاس» که گذر ۲۵۰ میلیون سالۀ زمین را در یک سنگ نشان می‌دهد، مهمترین ویژگی آن محسوب می‌شود. پروندۀ ارس در سال 1389 به فهرست شبکۀ جهانی ژئوپارک‌ها ارسال شد، اما پس از ارزیابی در سال 1390، این منطقه واجد شرایط دریافت برچسب ژئوپارک جهانی تشخیص داده نشد. آنچه که باعث شد سایت با کیفیت نباشد، عدم مشارکت جامعۀ محلی در رشد و تصمیم‌گیری ژئوپارک بود.

ذخیره‌گاه بیوسفر گنو

ذخیره‌گاه بیوسفر گنو در جنوب هرمزگان قرار دارد. بیشتر مساحت این ذخیره‌گاه در داخل رشته‌کوه قرار دارد که یکی از آنها گنو بندرعباس با ارتفاع ۲۳۴۷ متر است. ذخیره‌گاه زیستکرۀ گنو به دلیل بارش برف سنگین در قلۀ آن دارای پوشش گیاهی سبز و غنی در دامنه‌هاست. به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و افزایش سریع عرض جغرافیایی، ریزاقلیم‌های متنوعی در جهات مختلف جغرافیایی شکل گرفته است. دره‌ها و دامنه‌های ذخیره‌گاه بیوسفر گنو دارای پوشش گیاهی بسیار متنوعی است.

راگه

ژئوپارک درۀ راگه رفسنجان در کرمان با عمقی معادل ۷۰ متر و وجود چشمه‌ساران متعدد در عمق زمین از جمله بکرترین و زیباترین مناطق کویری کشور است. نکتۀ جالب توجه، جاری‌بودن رودخانۀ دائمی گیودری در عمق این دره است و براساس نظر کارشناسان، دره به‌دلیل فرسایش آبرفتی شکل گرفته و به‌دلیل ادامه فرسایش اشکال برخی قسمت‌های دره هم در حال تغییر است. این دره حاصل فرسایش آب رودخانۀ دائمی گیودری و مربوط به دوران چهارم زمین‌شناسی (کواترنری) است و سن آن حدود ۲۰ هزارسال تخمین زده می‌شود.