مساله سو‌مصرف مواد مخدر در ایران و جهان مبحث جدیدی نیست. همچنین روش‌هایی که برای درمان‌ اعتیاد مورد استفاده قرار می‌گیرند تا حدود زیادی شناخته شده هستند، اما در این یادداشت قصد دارم به‌طور خاص به بررسی روش دارودرمانی در درمان اعتیاد بپردازم و چالش‌های آن را بررسی کنم.
داروی متادون ابتدا به عنوان ضددرد، قبل از جنگ جهانی دوم در آلمان مورد استفاده قرار گرفت. پس از آن در سال 1949، دو پزشک آمریکایی در بیمارستانی دریافتند که استفاده از این ماده در درمان اعتیاد مصرف‌کنندگان هروئین موثر است و پس از آن پروتکل درمانی این ماده تنظیم شد. مراکز درمان سرپایی اعتیاد در سال 1384 با نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و همچنین سازمان بهزیستی، در کشور ما آغاز به کار کردند. اما به راستی مصرف‌کنندگان این ماده و سایر داروهای ترک اعتیاد در مراکز سرپایی ، چه شرایطی دارند؟ به باور اکثر مردم، ترک اعتیاد به معنای قطع مصرف هرگونه ماده قانونی یا غیرقانونی از طریق بستری در کمپ‌های ترک اعتیاد و شرکت در گروه‌های درمانی با نام‌های معتادان گمنام و یا الکی‌های گمنام است. با گذشت حدود 16 سال از رواج این روش درمانی در کشور ما و به‌رغم نظارت سازمان‌های مربوطه و اجرای پروتکل‌های درمانی توسط افراد متخصص در این مراکز، همچنان دیده می‌شود که افراد تحت درمان، معتاد خوانده می‌شوند. چنین نگرشی باعث شده بسیاری از این بیماران در یافتن شغل یا تشکیل خانواده ناکام بمانند و مجبور باشند درمان خود را از اعضای خانواده، همکاران و گاه دوستان خود پنهان کنند. به عنوان فردی که تقریبا از چهار سال پیش در مرکز درمان سرپایی اعتیاد مشغول به فعالیت هستم، افراد معدودی را مشاهده کرده‌ام که با افتخار درباره مراحل درمان خود صحبت کنند، نگران از دست دادن موقعیت شغلی خود نباشند یا ارتباط کامل و مثبتی با اعضای خانواده خود داشته باشند. مراجعان معمولا در زمان حضور در مرکز، تلاش می‌کنند توسط کسی دیده نشوند یا گاها داروی خود را مانند مواد مخدر غیرقانونی از دید همسر و فرزندان مخفی می‌کنند زیرا می‌دانند در صورت مشخص شدن مصرف دارو، عواقب ناگواری از سوی اطرافیان مانند زمانی که به مصرف مواد مخدر می‌پرداختند، گریبانگیر آنها می‌شود. به‌تازگی در موردی خاص شاهد بودم که یکی از مراجعان به دلیل مثبت شدن تست متادون در زمان آزمایش برای اخذ پروانه اداره تاکسیرانی، از دریافت پروانه مذکور منع شد و علی‌رغم معرفی‌نامه مرکز درباره تایید درمان قانونی او، در جواب تنها گفته شده بود که «قبلاً می‌پذیرفتیم، الان نه!». بیمار ناچار شد ادامه درمان را به شغل خود ارجحیت دهد، البته اینکه چنین تصمیمی چه تاثیرات منفی بر زندگی او خواهد گذاشت، هنوز مشخص نیست. همچنین با این‌که افراد تحت درمان در سامانه وزارت بهداشت و درمان (آیداتیس) با حفظ حریم شخصی و قوانین مربوطه، ثبت نام می‌شوند و از سوی مرکز کارت درمان دریافت می‌کنند، گاه به دلیل حمل دارویی که مصرف می‌کنند، بازداشت شده و مورد بدرفتاری قرار گرفته‌اند. به نظر می‌رسد مانند بسیاری از مسائل دیگر، آغاز این روش درمانی در ایران، بدون فرهنگ‌سازی و آگاه‌سازی اقشار مختلف جامعه به‌ویژه افراد درگیر اعتیاد و خانواده‌هایشان انجام شده است. بی‌اطلاعی از پروتکل درمان و مکانیسم عمل داروها، باعث شده این داروها به منزله همان مواد مخدر در نظر گرفته شوند. در برخی موارد، خانواده بیماران شامل همسر و فرزندان از همراهی بیماران و مراجعه به مرکز به‌شدت دوری می‌کنند یا رفتارهای نامناسبی دارند که نشان‌دهنده نپذیرفتن این درمان از سوی آنهاست.
درمان در مراکز سرپایی اعتیاد، تحت نظارت کادر متخصص شامل پزشک، پرستار، روانشناس و مددکار اجتماعی که همگی درباره این روش درمانی و مسائل مربوط به آن آموزش دیده‌اند، انجام می‌شود. افراد دارای پرونده درمانی هستند و میزان داروی تحویلی طبق پروتکل درمان و زیر نظر مستقیم پزشک مرکز انجام می‌شود. همچنین در این مراکز مشاوره‌های روانشناختی برای افراد تحت درمان و خانواده‌هایشان توسط متخصصان انجام می‌شود.
مصرف داروهای درمان اعتیاد، برخلاف باور عموم، امری مادام‌العمر نیست. افرادی که طبق پروتکل درمانی رفتار کنند و در تمامی مراحل درمان با کادر تخصصی مرکز همکاری لازم را داشته باشند در اکثر موارد ممکن است موفق به کاهش شدید دوز مصرفی و یا حتی قطع مصرف شوند، اما موضوعی که در خصوص همه بیماران صادق است، چنانچه افراد در کنار درمان دارویی، از شرایط خانوادگی و اجتماعی مطلوبی برخوردار باشند، با کمک داروها قادر خواهند بود مانند سایر افراد جامعه به فعالیت‌های روزمره خود بپردازند و دیگر شاهد رفتارهای اعتیادی و نابسمانی در شرایط جسمی و روانی خود نباشند.
دارو درمانی در ترک اعتیاد، یکی از روش‌های موجود است و مطمئنا افراد بسیاری با استفاده از سایر روش‌ها به درمان اعتیاد خود می پردازند و نمی‌توان برای همه انسان‌ها یک روش واحد و مشخص را تعیین کرده، با این حال لازم است افرادی که تحت درمان دارویی قرار دارند و یا هنوز برای درمان اعتیاد اقدام نکرده‌اند، از اصول این روش درمانی آگاه باشند، حقوق خود را بشناسند و از این فرصت در راستای بهبود سلامت جسم و روان خود استفاده کنند و در واقع برای درمان خود حق انتخاب داشته باشند. نهادهای مربوطه و مراکز درمان سرپایی اعتیاد نیز وظیفه دارند در راستای آگاه‌سازی جامعه و ایجاد فرصت‌های لازم برای پایان دادن به کابوس اعتیاد به مواد مخدر در جامعه بکوشند و لحظه لحظه در کنار فرد بیمار و خانواده او قدم بردارند و هموارکننده این مسیر پرفراز و نشیب باشند.