جهان این روزها در حال تجربه تغییری بنیادین در بخش‌های مربوط به تکنولوژی، اطلاعات و داده‌هاست. تجربه‌ای که بسیاری از آن با نام «انقلاب داده» یاد می‌کنند. مفهومی که با سرعتی چشمگیر در حال اثرگذاری بر زندگی مردم و در سطحی وسیع‌تر تصمیمات و سیاست‌گذاری‌های کلان کشورهاست. در دنیایی که متاورس قرار است پیشتازی کند، نیاز به ابزارهایی برای انتقال اطلاعات وجود دارد که متناسب با دنیایی باشد که متاورس برای بشر ترسیم کرده است. بهره‌گیری از فناوری‌های فین‌تک و ابزارهای پرداخت و NFT و توکن و … در زندگی روزمره بخشی از این فرایند است. اما این انقلاب ظرفیت‌‌های بسیار دیگری هم دارد. بانک جهانی سال گذشته گزارشی منتشر کرده است که انقلاب داده را از منظر بهبود زندگی و توسعه پایدار بررسی کرده است. این گزارش با هدف تحلیل و بررسی تاثیر تحولات حاصل از انقلاب داده‌ها بر ابعاد اجتماعی و اقتصادی جوامع تدوین شده است.

«داده‌ها با نرخی بی‌سابقه در حال رشد هستند و به بخش جدایی ناپذیر زندگی اکثر مردم در همه جا تبدیل شده‌اند. اما برای بیش از 700 میلیون نفر از مردم دنیا که در فقر شدید زندگی می‌کنند، این مسئله چه اهمیتی دارد؟ آیا رشد سریع انواع جدید داده‌ها و استفاده از آن، زندگی آنها را بهبود می‌بخشد؟ یا با ایجاد شکاف بین افراد بهره‌مند از مزایای دنیای جدیدِ داده‌محور و افراد محروم از این مزایا، مردم فقیر و کشورهای فقیر از این تحول جا می‌مانند؟ می‌توان نشان داد که نوآوری‌های ناشی از استفاده‌های جدید خلاقانه از داده‌ها، یکی از مهم‌ترین وقایع زندگی در این دوره برای هر کسی است. مانند بسیاری از فناوری‌های عمومی نظیر موتور بخار و الکتریسیته، تحولات حاصل از انقلاب داده‌ها نیز می‌تواند تمام ابعاد اجتماعی و اقتصادی را تحت تاثیر قرار دهد. اما چنین تغییرات گسترده‌ای به صورت خودکار رخ نمی‌دهند. ارزش بهره‌وری موتور بخار و الکتریسیته چند دهه پس از عرضه آنها تحقق یافت. این تاخیر نه به این خاطر بود که مردم اهمیت این نوآوری‌ها را نمی‌دانستند -دیر یا زود همه متوجه اهمیت آنها شدند- بلکه به این خاطر بود که سیستم‌های تولیدی جدیدِ موردِ نیاز برای تحقق پتانسیل اقتصادی آنها، نمی‌توانستند یک شبه شکل بگیرند. همانطور که برق به خودی خود منجر به توسعه اقتصادی نشد، داده‌ها نیز به تنهایی رفاه را بهبود نخواهند بخشید. داده‌ها تنها در صورتی می‌توانند وضعیت اجتماعی و اقتصادی را بهبود بخشند که به طور سیستماتیک به گونه‌ای مورد استفاده قرار گیرند که با ایجاد اطلاعات، بینش لازم برای بهبود زندگی را فراهم کنند» این نگاهی است که بانک جهانی در گزارشی که در خصوص اثر داده‌ها بر بهبود زندگی بشر دارد منتشر کرده است. بخش‌هایی از این گزارش به تازگی توسط مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران ترجمه شده است. گزارشی که هدف آن تحلیل و بررسی تاثیر تحولات حاصل از انقلاب داده‌ها بر ابعاد اجتماعی و اقتصادی جوامع و پاسخ به دو سوال اساسی است: چگونه داده‌ها می‌توانند به پیشبرد بهتر اهداف توسعه کمک کنند؟ برای پشتیبانی از تولید و به کارگیری داده‌ها به شکلی مطمئن، اخلاقی و ایمن و همچنین، تسهیم منصفانه ارزش حاصل از آن، چه نوع تنظیمات حکمرانی داده‌ای مورد‌نیاز است؟ این گزارش علاوه بر پاسخ به این دو سوال یک پیام مهم دارد و آن اینکه تنها جمع‌آوری داده‌های بیشتر کافی نیست. البته کمبود قابل توجه داده‌ها، به ویژه در کشورهای فقیر وجود دارد، اما هدف این گزارش، تغییر تمرکز به سمت استفاده موثرتر از داده‌ها برای بهبود نتایج توسعه، به ویژه برای افراد فقیر در کشورهای فقیر است.
به طور کلی می‌توان گفت داده‌ها به عنوان گزارش رخدادها در سطح فردی و سازمانی به مرور زمان از اهمیت بیشتری برخوردار شده‌اند. آنها دیگر به عنوان موجودیت‌هایی فاقد ارزش در نظر گرفته نمی‌شوند، بلکه بستری برای تصمیم‌گیری، مدیریت، ارزیابی و ارزش‌آفرینی تلقی می‌شوند. تاکنون چهار انقلاب برخاسته از فناوری چاپ، فناوری رایانه، فناوری اینترنت، فناوری شبکه‌های اجتماعی به شکل‌گیری چهار انقلاب در عرصه مدیریت داده منجر شده و جهان در آستانه انقلاب پنجم یعنی کاربست عامل‌های هوشمند در مدیریت داده قرار گرفته است. ویژگی‌های بارز انقلاب پنجم نیاز به سیاست‌گذاری کلان و بسترسازی برای همکاری‌های میان‌رشته‌ای برای مدیریت داده را بیش از پیش آشکار کرده است.*
تهیه‌کنندگان این گزارش معتقدند: «کشورهای کم درآمد نیازمند برخی ابتکارات سیاست‌گذاری و سرمایه‌گذاری برای ایجاد مهارت داده‌ای تحلیل‌گران و تصمیم‌گیرندگان هستند. گسترش آموزش عالی برای ایجاد رشته علم و تحلیل داده‌ها، ترویج همکاری با دانشگاه‌ها و شرکت‌های خصوصی کشورهای پردرآمد، تقویت سواد اطلاعاتی مدیران ارشد دولتی، ایجاد محیط‌های نهادی مشوق استفاده از داده‌ها و شواهد پیچیده در سیاست‌گذاری و نوسازی ادارات ملی آمار به نحوی متناسب با ایجاد سیستم داده ملی یکپارچه، از جمله پیش‌نیازهای حرکت در این مسیر است.» هر چند هنوز هستند کسانی که به اثرگذاری داده‌ها باور لازم را پیدا نکرده‌اند و کشورهایی که چندان تمایلی به استفاده از آنها در سیاست‌گذاری‌های خود ندارند، اما مسلم است که در دنیایی که یکی از پیش‌نیازهای اصلی زندگی در آن آشنایی با اصول و مفاهیم ابتدایی این حوزه است، عمر این نادیده گرفتن‌ها چندان بلند نیست. در دنیای امروز داده‌ها یکی از فاکتورهای اثرگذار در زمینه توسعه هستند. این گزارش بر این باور است که داده‌ها از سه مسیر نهادی با توسعه پیوند دارند: «اول جامعه مدنی، دانشگاه‌ها و افراد که از طریق دسترسی به داده‌ها قادر به پایش اثرات سیاست‌های دولت، نظارت و دسترسی به خدمات عمومی و تجـاری می‌شوند؛ دوم دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی که از داده‌ها به منظور حمایت از سیاست‌گذاری مبتنی بر شواهد و ارائه خدمات بهتر بهره می‌برند و سوم شرکت‌های خصوصی که داده‌ها را در فرآیند تولید بکار می‌گیرند» در بخشی از این گزارش آمده است: «داده‌ها چه به عنوان عامل تولید، چه به عنوان عامل تقویت‌کننده بهره‌وری، چه به عنوان محصول جانبی فرآیند تولید و یا به عنوان ستانده، در ایجاد ارزش برای اقتصاد نقش دارند. بهبود کیفیت محصولات و خدمات موجود، کاهش هزینه در تحویل محصولات و خدمات، نوآوری بیشتر در ایجاد محصولات و خدمات جدید و واسطه‌گری موثرتر و هزینه مبادله پایین‌تر، از جمله مواردی است که می‌توان به آن‌ها اشاره داشت»
بانک جهانی در بخشی دیگر از گزارش به تعاملات بین‌المللی ناگزیر در جریان بهره‌گیری از توان داده‌ها در تصمیم‌گیری‌ها اشاره کرده و آورده است: «به دلیل ماهیت فرامرزی جریان داده‌ها، هم در سطح ملی و هم در سطح بین‌المللی، نیاز به وجود قراردادهای اجتماعی است که استفاده از داده‌ها را نظام‌مند کند. از این طریق داده‌های عمومی می‌توانند از طریق بهبود سیاست‌گذاری و ارائه خدمات، اولویت‌بندی منابع کمیاب و هدفمندسازی آنها برای رسیدن به گروه‌ها و مناطق محروم و پاسخگو کردن دولت و توانمندسازی افراد برای انتخاب بهتر از طریق اطلاعات و دانش بیشتر، منجر به ارتقای استانداردهای زندگی شوند. داده‌های خصوصی نیز از طریق نوآوری در استفاده و کاربرد توسط کسب و کارها، با افزایش تصمیم‌گیری داده‌محور و کاهش هزینه‌های مبادله، ارزش اقتصادی عظیمی ایجاد کرده و پتانسیل زیادی برای تسریع روند توسعه دارند»
این روزها که تبادلات مالی و اطلاعاتی در جهان بیش از همیشه به سمت و سوی ارزش گذاری برای داده‌ها و تاثیرپذیری از انقلاب داده‌ها رفته است، جریان توسعه نمی‌توان این امر را نادیده گرفته و یا اثر آن را در کیفیت فعالیت‌های خود نادیده بگیرد. در بخش تولید داده‌ها می‌توانند به اشکال مختلف اثرگذار بوده و تحولاتی چشمگیر ایجاد کنند، همانگونه که این گزارش اشاره می‌کند: «اینکه کدام داده‌ها و فناوری‌ها می‌توانند بیشترین میزان تحول آفرینی را داشته باشند، به مشکلات بازار و مجاری ممکن برای توسعه بستگی دارد. در بحث تامین مالی، دیجیتالی شدن و تحلیل منطقی داده‌ها می‌تواند در غلبه بر این چالش‌ها به منظور هرچه دسترس‌پذیرتر، ارزان‌تر و امن‌تر کردن خدمات راهگشا باشد. موسسات اعتبارسنجی نیز با روی آوردن به الگوریتم‌های اعتبارسنجی جایگزین، از ردپای دیجیتال کاربران به منظور امتیازدهی به ایشان استفاده می‌کنند. همچنین سامانه‌های پرداخت دیجیتال نیز هزینه‌های تراکنش مربوط به انتقال منابع را کاهش داده‌اند. استفاده از فناوری بلاکچین هم می‌تواند نیاز به وجود واسطه‌های مالی را از بین برده و بدین ترتیب زمان تسویه حساب را کاهش داده و نقل و انتقالات را به فرآیندی تقریباً آنی تبدیل کند» مصادیق فراوانی برای بهره‌گیری از داده‌ها در فرآیند تولید و فعالیت‌های اقتصادی دیگر مطرح می‌شود، اما نکته‌ای که در بخشی از این گزارش به آن اشاره شده ویژگی دیجیتالی بودن داده‌های مدرن است که به باور این گزارش نیاز به زیرساخت دیجیتال ایجاد می‌کند: «وجه مشخصه دسترسی به چنین زیرساختی، نابرابری در درون و بین کشورها است. از آنجا که ارزش اجتماعی و اقتصادی زیرساخت داده‌ها با اتصال هرچه بیشتر شهروندان به هم به شدت افزایش پیدا می‌کند، سیاست‌های خدمات همگانی از مدت‌ها پیش برای ترویج گسترش خدمات وجود داشته است. کمیسیون پهنای باند سازمان ملل متحد به خاطر فرصت‌های تحول آفرینی که اتصال پهن‌باند برای افراد و کشورها فراهم می‌کند، جامعه بین‌المللی را متعهد به رساندن نفوذ کاربران اینترنت پهن‌باند به 75 درصد تا سال 2025 کرده است. با این حال، تلاش‌ها برای حرکت به سوی دسترسی همگانی با چالش‌های اساسی مواجه است» در مجموع باید گفت مشارکت کامل در اقتصاد داده‌محور نه تنها مستلزم برقراری ارتباط هر یک از شهروندان، بلکه نیازمند توسعه کافی زیرساخت داده‌ها در سطح ملی است. به طور کلی کشورهای با درآمد پایین و متوسط، فاقد امکانات داخلی هستند تا داده‌های تولیدشده داخلی خود را مبادله، ذخیره یا پردازش کنند.
*از مقاله «انقلاب پنجم داده، نقش بی‌بدیل عامل‌های هوشمند و ضرورت سازمان ملی داده‌ها» نوشته: محمد حسن‌زاده