پس از یک تابستان خشک و در پی ورود نخستین سامانه‌های بارشی به کشور در فصل پاییز، شهرهای مختلف در دو هفته اخیر دچار آب‌گرفتگی و در مواردی سیلاب شدید شده‌اند. گویی باز هم مدیران قرار است با بارش باران در آزمون دوباره سیل مردود شوند. پایتخت پس از نخستین بارندگی پاییز در نقاط مختلف دچار آب‌گرفتگی شد و عبور و مرور شهروندان در برخی نقاط با مشکلاتی روبه‌رو شد. مهابادی‌ها دچار خساراتی جدی شده‌اند و خرم آباد دوباره باید برای سیل آماده شود، بی آنکه رودخانه داخل شهر (خرم رود) ایمن‌سازی یا لایروبی شده باشد.

به رغم پیش‌بینی‌هایی که خبر از پاییزی خشک برای نقاط مختلف می‌دادند، دومین ماه پاییز با بارندگی‌هایی آغاز شد که هر چند می‌تواند امیدهایی برای سال آبی جاری داشته باشد، اما بروز سیلاب در شهرهای مختلف باز هم این بارندگی‌ها را تبدیل به چالشی ویرانگر کرده که جان و مال مردم را تهدید می‌کند. بر اساس اعلام امیرعباس جعفری؛ مدیرکل مدیریت بحران آذربایجان غربی: «خسارات مالی سیل مهاباد شامل آسیب به ۳۵دستگاه خودرو، آب‌گرفتگی ۷۵ واحد مسکونی، تخریب ۵۰۰ هکتار زمین زراعی و ‌باغی و بالغ بر ۵ میلیارد تومان آسیب به زیر ساختهای شهری است» دیروز رئیس سازمان امداد و نجات جمعیت هلال احمر اعلام کرد در پی وقوع سیل و آب‌گرفتگی در هفت استان کشور به 141 نفر امدادرسانی شده است. به گفته مهدی ولی‌پور نخستین بارندگی پاییز باعث جاری شدن سیلاب و آب‌گرفتگی در استان‌های آذربایجان غربی، زنجان، قم، کردستان، لرستان، خراسان رضوی و مازندران شده است.
شهرداری‌ها و شهرهای مستعد آب‌گرفتگی
آب‌گرفتگی در شهرهای مختلف در پی بارندگی به خوبی نمایانگر اقدامات زیرساختی است که مدیران شهری در طول سال انجام می‌دهند. در روزهای اخیر بارندگی‌های چند ساعته تردد در برخی معابر شهرها را با مشکلات جدی روبه‌رو کرد. پایتخت هم از این قاعده مستثنا نبود و آب‌گرفتگی در معابر آن به رسم هر سال در پس بارندگی پاییزی عبور و مرور در سطح شهر را با اختلال همراه کرد.
در همین رابطه مدیر روابط عمومی معاونت خدمات شهری شهرداری تهران توضیحاتی ارائه کرد که در آن به مهمترین دلیل آب‌گرفتگی معابر اشاره کرده و گفت: «در شب گذشته و روزهای اخیر حجم زیادی پسماند از جوی‌ها و انهار سطح شهر خارج شده است که همین زباله‌ها موجب ایجاد برخی آب‌گرفتگی‌ها در تهران شده است» اعظم ابراهیمی با تاکید بر برطرف شدن گرفتگی مسیل‌ها و کانال‌ها، به ایسنا گفته است: «تمام نقاط آبگیر و خیابان‌های شیب داری که باعث تجمع آب می‌شوند، پس از بارش باران شناسایی می‌شوند و سپس توسط معاونت فنی و عمران ترمیم می‌شوند. البته به مرور زمان این نقاط شناسایی و ترمیم شده‌اند. اما برای رفع نقاط آبگیر باید پس از قطع باران این کار را انجام داد» سوال اینجاست که تکرار این تجربه به شکل مستمر و هر ساله در فصل بارندگی نشان دهنده چیست؟ مدیران شهری چقدر به هشدارهای هواشناسی توجه دارند و تا چه اندازه برای فصل بارندگی آماده هستند؟
تکرار یک تجربه
بسیاری از مردم خرم آباد که این روزها در پی بارندگی نه چندان شدید پاییزی شاهد آب‌گرفتگی خیابان‌ها و حتی برخی منازل شده‌اند، نسبت به بالا آمدن آب خرم‌رود در پی بارندگی‌ها ابراز نگرانی می‌کنند. شهرداری شهر پس از سیلاب ویرانگر سال 98 که بسیاری از واحدهای تجاری و منازل را در حاشیه این رود -که از میان شهر عبور می‌کند- دچار آسیب کرد، هنوز نسبت به ساخت دیوار محافظ در اطراف این رودخانه برای پیشگیری از وقوع حوادث مشابه سال 98 در شهر انجام نداده است.
مدیران شهری خرم‌آباد معتقدند لایروبی رودخانه داخل شهر و احداث دیوار حفاظتی برای آن از وظایف وزارت نیرو و اداره آب منطقه‌ای استان است چرا که «وزارت نیرو بابت استفاده از آب رودخانه‌ها حق آبه دریافت می‌کند و شن و ماسه آن را می‌فروشد بنابراین کلیه امورات رودخانه‌ها جزء وظایف آنهاست» اما وزارت نیرو هم اقدامی در این جهت انجام نداده و وضعیت خرم‌رود این روزها و در پی آب‌گرفتگی دوباره شهر، مردم را به یاد خسارات و تجارب سال 97 و 98 می‌اندازد و نگرانی آنها را از تکرار آن تجربه‌ها تشدید می‌کند.
هشدار هواشناسی و وزارت نیرو
با ورود سامانه بارشی به کشور سازمان هواشناسی کشور نسبت به تشدید بارندگی‌‎ها هشدار داد و اعلام کرد: مردم از تردد و توقف در حاشیه رودخانه‌ها و مسیل‌ها و همچنین کوهنوردی و سفرهای غیر ضروری اجتناب کنند. بر اساس اعلام این سازمان: «از روز شنبه پانزدهم آبان ماه، استان‌های قزوین، البرز، تهران، قم، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، نوار غربی یزد، ارتفاعات کرمان، شمال فارس، غرب و شمال سمنان تحت تاثیر آب‌گرفتگی معابر، بالا آمدن سطح آب رودخانه‌ها و جاری شدن روان آب در مسیل‌ها، لغزندگی جاده‌ها توام با کاهش دید، مه آلودگی، تاخیر یا احتمال لغو پروازها، احتمال برخورد صاعقه، کولاک برف در مناطق کوهستانی و سردسیر قرار می‌گیرند» در همین رابطه موسسه تحقیقات آب وزارت نیرو در گزارشی با اعلام میزان بارش‌ها در حوضه‌های آبریز اصلی و فرعی، نسبت به وقوع سیل با درجه بالا در این حوضه‌ها هشدار داده است.
خشکسالی، سیلاب و بحران مدیریت منابع
هر چند بارندگی‌ها در میانه پاییز اتفاق خوبی است، اما اخباری که در خصوص ذخایر آبی کشور از منابع رسمی منتشر می‌شود همچنان نشان از وخامت وضعیت منابع آب دارد. در جایی سیلاب و در جایی دیگر خشکسالی، به زبان صریح و ساده ضرورت وجود مدیریتی یکپارچه را گوشزد می‌کنند.
در کشوری خشک و کم‌باران، بارندگی نه تنها موجب کاهش مسایل در حوزه منابع آب نیست، بلکه مشکلاتی را نیز برای شهروندان ایجاد می‌کند.
دیروز محمد خدابخشی؛ نماینده مجلس و رئیس فراکسیون توسعه متوازن کشور در گفت و گوی خود با ایسنا در خصوص وضعیت منابع آب و مدیریت شرایط موجود در این زمینه در کشور با تاکید بر اینکه: « با توجه به این‌که بخش وسیعی از کشور ما در اقلیم‌ها خشک و نیمه خشک واقع شده، خصوصیات طبیعی و ویژگی‌های خاصی در کشور ما ایجاد شده به طوری که متوسط بارندگی ما در سال ۲۵۰ میلی‌متر و میزان متوسط تبخیر آب در سال ۱۷۰ میلی‌متر است که اگر این اعداد را متوسط جهانی مقایسه کنیم هم میزان بارش سالانه یک سوم متوسط جهانی است و هم میزان تبخیر ما سه برابر متوسط جهانی است و پیامدهای ناشی از این شرایط خاص نیز به کشور ما تحمیل می‌شود، از جمله فرسایش خاک که ۱۷ تن در سال معادل دو و نیم میلیارد متر مکعب خاک است که دچار فرسایش آبی می‌شوند.
با توجه به این‌که پراکنش بارش‌ها در کشور از نظر زمانی و مکانی و جغرافیایی نامناسب است ضرورت دارد برای جلوگیری از افزایش تعداد دشت‌های ممنوعه، فرونشست زمین و وقوع سیلاب، برنامه‌ریزی مناسبی برای آبخیزداری در کشور داشته باشیم» در خصوص اقدامات مورد نیاز در این زمینه گفت: «باید روی ۱۲۵ میلیون هکتار اراضی در کل کشور عملیات آبخیزداری انجام دهیم که طبق گزارش منابع طبیعی از این مقدار ۲۷ میلیون هکتار بحرانی است یعنی در تهدید سیل هستند که شامل ۴۵۰ شهر و ۸۲۵۰ روستا است.
هر هکتار آبخیزداری باعث می‌شود ۵۳۰ مترمکعب آب استحصال شود و باعث کاهش شش تا ۹ تُن رسوب ورودی سدها در هر هکتار می‌شود. با توجه به گزارش‌هایی که وجود دارد این اقدام ۷۰ درصد از خسارت‌های ناشی از سیل را کاهش می‌دهد» کارشناسان بارها در خصوص پیشگیری از خسارات و آمادگی برای بحران‌های ناشی از سیلاب هشدار داده و راهکارهایی ارائه کرده‌اند. اما اقدام موثری نه در حوزه شهری و نه در دشت‌های کشور برای مدیریت این امر صورت نگرفته است.
گویا تنها راه مورد قبول برخی مدیران ساخت سد است که در برخی مناطق جغرافیایی ایران چالش برانگیز بوده و تبعات اقتصادی و اجتماعی بسیاری دارد. اگر پیش‌بینی‌های صورت گرفته تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی قرار گیرند و ماه‌های پیش‌رو پر بارش‌تر از آن باشند که در پیش‌بینی‌ها ذکر شده، چه تدبیری برای مدیریت منابع آب توسط مدیران و متولیان امر اندیشیده شده است؟
شاید بهتر باشد باز هم سخنان بهلول علیجانی، اقلیم‌شناس را مرور کنیم که معتقد است: «اگر ما این تئوری را بپذیریم که ماهیت اقلیم ایران متنوع و بی‌نظم است.
از گذشته به همین شکل بوده و در حال حاضر با تاثیراتی که فرایند تغییر اقلیم بر این منطقه گذاشته، این بی‌نظمی تشدید شده است. باید در مدیریت منابع تجدید نظر کنیم. مدیریت منابع آب در ایران با توجه به این موارد باید مخاطره‌محور باشد.
به عبارتی بر اساس مخاطرات یا بارش‌های فرین باید منابع را مدیریت کنیم. به میانگین‌ها متکی نباشیم. چون در کشور ما میانگین‌ها چندان اعتبار و ثبات ندارند. زیرساخت‌های منابع آب را فراهم کنیم، تا وقتی که حتی یک رگبار ساده می‌بارد این آب را از دست ندهیم. آب این منابع را برای سالی که باران نخواهیم داشت، ذخیره کنیم. لازمه تحقق این امر برنامه‌ریزی بلند مدت است»