گودال‌هایی که لودرها کنده بودند پر از ماهی بود. اهالی روستای رجل‌آباد در آذربایجان شرقی ماهی‌ها را دست گرفتند و به همه نشان دادند. کسی باورش نمی‌شد تلخه‌رود یا آجی‌چای با آن آب که مزه شوری و تلخی‌اش زیاد است ماهی داشته باشد و حالا ماهی‌ها در گودال‌هایی جان داده‌اند که کارخانه شن و ماسه ایجاد کرده. کارخانه از اوایل دهه 90 که شروع به فعالیت کرد، کارش شد برداشت بی‌رویه از بستر و حریم رود. محلی‌ها اول به بخش «مهربان» رفتند و گفتند ببینید این نامهری چه بر سر تلخه‌رود و روستا آورده. کسی صدایشان را نشنید. به سراب رفتند و راهشان به تبریز و بعد تهران رسید. اما هنوز و بعد از گذشت یک دهه، لودرها جای پاهایشان در اطراف رودخانه محکم است.

برداشت از بستر رود و اطرافش زیاد بود و لودرها فقط به رودخانه آسیب نمی‌زدند. جای پایشان در زمین‌های کشاورزی هم بود و رفت و آمدشان از میان مزارع جو و گندم و یونجه اهالی روستای رجل آباد، عرصه را چنان بر آنها تنگ کرد که شکایت کردند. تا قبل از آن هم بارها تلاش کرده بودند راهی برای رهایی تلخه‌رود از این وضع پیدا کنند و روستایشان را از برداشت بی‌رویه شن و ماسه نجات دهند اما «راهی وجود نداشت جز شکایت». این را امام‌وردی زارعی می‌گوید؛ یکی از ساکنان روستا و یکی از افرادی که کفش آهنین پوشید تا پیگیر تخلف محیط زیستی کارخانه شود. «سال 93 بعد از بارها رفت و آمد به مهربان و سراب و تبریز و تهران شکایت‌ها نتیجه داد. کارشناس آب منطقه‌ای همان سال اعلام کرد که کارخانه 45 هزار مترمربع تخلف کرده. اما فقط دو میلیون تومان جریمه شد!» جریمه دو میلیون تومانی برای زارعی و سایر اهالی روستا مانند شوخی بود. تخریب‌های گسترده به رودخانه و زمین‌های کشاورزی هیچکدام مورد توجه قرار نگرفتند اما کار کارخانه متوقف شد. «این کارخانه مجوز برداشت 200 متر را می‌گرفت اما دو هزار متر مربع برداشت می‌کرد. تخلف‌ها در این حد وحشتناک بودند. پنج کیلومتر از رودخانه را به صورت کامل نابود کردند و این در حالی است که رودخانه آجی‌چای رودخانه بلندی نیست.»
فعالیت کارخانه از سال 93 متوقف بود تا فروردین امسال که بار دیگر صدای لودرها به گوش اهالی رجل‌آباد رسیده. در هفته‌های اخیر کارشان شدت بیشتری گرفته است. اهالی روستا پرونده‌های قطورشان را بار دیگر به دست گرفته‌اند و می‌گویند هنوز تخلفات گذشته و تخریب‌ها جبران نشده‌ است. هنوز بر جسم زمین و بستر رودخانه جای چرخ و چنگ لودرها پیداست و با این وجود بار دیگر قرار است این کارخانه از بستر و اطراف رودخانه شن و ماسه برداشت کند. «ما از ارگان‌های مختلف شکایت کردیم و خواستار رسیدگی شدیم. بارها گفتند شلوغش کرده‌اید و اتفاقی نیفتاده اما ما به چشم خود نابودی رود و زمین‌های کشاورزی را می‌بینیم. شرکت آب هم می‌گوید برای لایروبی مجوز داده و مشکلی وجود ندارد اما کارشناس رسمی این تخریب را تایید کرده است.»
علاوه بر روستای رجل‌آباد، روستاهای شاهباغی، ائل‌باغی، زرنق و … هم درگیر برداشت‌های غیرقانونی از بستر تلخه‌رود هستند. در سال‌های گذشته آنطور که زارعی می‌گوید بارها میان کارکنان این کارخانه و مردم درگیری پیش آمده و آنها نگران عواقب این وضعیت هستند. «نخل‌های موجود در رود را که ارتفاعشان دو تا سه متر شده با لودر می‌کَنند و دفن می‌کنند و بعد شن و ماسه آنجا را هم برداشت می‌کنند. دیگر چیزی از رود باقی نمانده است.»
سد و تونل انتقال آب، رود را نابود کرد
سال 1374 بود که صحبت‌ها برای ساخت سدی روی رودخانه آجی‌چای جدی شد. سد «شهید مدنی» ساخته شد و البته تا مدت‌ها فعالیت چندانی نداشت. اما ساخت سد، آن هم روی رودخانه‌ای که مزه آب آن تلخی و شوری داشت مورد انتقاد بسیاری قرار گرفت. بعدها در سال 92 این سد تغییر کاربری داد و قرار شد آب جمع شده در آن به دریاچه ارومیه سرازیر شود. اما همچنان خبری از آبگیری نیامد. فاطمه ظفرنژاد، کارشناس و پژوهشگر آب و توسعه پایدار حالا به «پیام ما» می‌گوید همان زمان انتقادها به ساخت این سد زیاد بود اما هیچ گوش شنوایی نبود. به گفته او علاوه بر این سد که «فقط باعث تخریب اکولوژی منطقه شد»، یک تونل انتقال آب هم از تلخه‌رود به تبریز کشیدند تا «با آب این رودخانه برای صنایع تبریز مورد استفاده قرار گیرد». او می‌گوید: «این انتقال آب‌های نادرست خود باعث از بین رفتن یکی از حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه شد.»
ظفرنژاد از مخالفت‌ها و تلاش‌ها برای مهار پروژه‌هایی از این دست می‌گوید و تاکید می‌کند که وزارت نیرو در آن سال‌ها نظر پژوهشگران را نادیده گرفت و در نتیجه سدهای فراوانی ساخته شد که یکی از آنها هم همین سد شهید مدنی بود. سدهایی که بسیاری از آنها نه تنها اثر مثبتی نداشتند، بلکه سراسر تخریب محیط زیستی و اکولوژیکی به دنبال داشتند. «مهندسی تهاجمی و سوداگرانه در سالیان گذشته جایگزین فعالیت‌های دیگر شده و وزارت نیرو به جای آنکه حق حیات برای جوامع بومی قائل شود، این حق را از آنها گرفت و با قوانین یکسویه باعث تخریب و خشک شدن تک تک رودخانه‌های کشور شد.»
ظفرنژاد می‌گوید این نگاه که از دهه 30 شمسی شروع شده، در دهه های اخیر شدت بسیاری گرفته و تخریب و برداشت از بستر رودها هم یکی دیگر از تبعات توسعه ناپدار بوده. «احیای رودخانه‌ها کار دشواری است اما اگر اراده آن موجود باشد می‌توان به نتیجه رسید. مشکل اصلی این است که اراده‌ای برای این امر وجود ندارد و البته شهرسازی هم در کشور ما همین روند تخریبی را در پی گرفته.»
حالا صحبت از تلخه‌رود است که پس از گذر از شمال شهر تبریز (دره شمال کوه عینالی) و جلگه تبریز از شمال‌شرقی جزیره شاهی به سمت دریاچه ارومیه سرازیر می‌شود. اما در سال‌های اخیر دبی این رودخانه بسیار کم بوده و آبی هم به سمت دریاچه ارومیه سرازیر نکرده. «تونل انتقال آبی که برای مصارف صنعتی آب این رودخانه را به تبریز می‌برد هم مشکلات بسیاری به همراه داشت. باید بدانیم دریاچه ارومیه از جمله دریاچه‌های تاریخی و مهم ایران است که زمین‌شناسان می‌گویند تا سیصد هزار سال قبل هم پرآب بوده و حالا رنگ خشکی به خود دیده است.»
این پژوهشگر آب معتقد است که شاهرگ‌های حیاتی این دریاچه مهم تاریخی را بریدند و آن را مانند انسانی بی‌دست و پا کردند. خونی در رگ‌های دریاچه جاری نشد و نتیجه این اقدامات هم وضعیت فعلی است. «یکی از اصلی‌ترین شاهرگ‌های حیاتی دریاچه ارومیه زرینه‌رود بود. وضعیت این رود الان چطور است؟ رودهای این منطقه با برداشت‌های غیرمنطقی، ریختن فاضلاب و .. انباشته شد و از سویی کارهایی چون انتقال آب و بی‌توجهی به حقابه‌ها هم کار را سخت‌تر از قبل کرد.»
او می‌گوید در زمان آغاز به کار دولت یازدهم، برای آنکه فکری دقیق به حال رودخانه‌های کشور شود نامه‌ای به رئیس جمهور وقت نوشت و حالا در دولت جدید هم باز هم نامه‌ای نوشته تا توسعه پایدار مورد توجه قرار گیرد و کمی از آسیب‌ها جبران شود، «هرچند امیدی به توجه به این هشدارها نیست».
هیچکس مسئولیت نمی‌پذیرد
حسن عباس‌نژاد، مدیرکل محیط زیست آذربایجان شرقی از مشکل اهالی روستای رجل‌‌آباد بی‌خبر است و می‌گوید علاوه بر اینکه این موضوع را نشنیده، حل این مشکل هم ارتباط چندانی با سازمان محیط زیست ندارد و سازمان آب و وزارت صنعت و معدن باید پاسخگو باشند. او می‌گوید: «استعلام برداشت معادن و فعالیت کارخانه‌های شن و ماسه تنها زمانی باید مورد توجه ما باشد که این معادن در مناطق چهارگانه تحت نظارت محیط زیست باشند. در آن صورت موظفند از ما استعلام بگیرند. اما در غیر این موارد نیازی به دریافت مجوز از ما ندارند مگر آنکه تخریبی رخ دهد.»
حالا چند سال است که در بستر تلخه‌رود تخریب انجام گرفته، برداشت‌ها غیراصولی و بیش از میزان تعیین شده و با این حال قرار است بار دیگر کارخانه شن و ماسه فعالیتش را از سر بگیرد و محیط زیست همچنان دخالتی در این ماجرا ندارد. حالا عباس‌نژاد می‌گوید سازمان آب برای لایروبی مجوز برداشت می‌دهد. عمق و میزان برداشت مشخص است و اگر تخلفی رخ داده محلی‌ها باید از سازمان آب پیگیر شوند. او در پاسخ به اینکه این برداشت‌ها وضع اکولوژیکی رودخانه را به هم ریخته می‌گوید: «اگر برداشت از بستر یا لایروبی و … باعث تهدید حیات آبزیان شود، ما دخالت می‌کنیم در غیر این صورت تخلف در سطح برداشت به سایر ارگان‌ها مربوط است.» در حالی سازمان حفاظت از محیط زیست به‌صورت جدی به این موضوع وارد نشده و تا حدودی از آن بی‌خبر است که حیات آبزیان بسیاری هم در این رودخانه در خطر است. این رود ماهیان بسیاری را از دست داده و همچنان هم از دست می‌دهد و در سال‌های گذشته هم خشکسالی شرایط را چند برابر سخت‌تر از قبل کرده است. عباس‌نژاد همچنین درباره نقدهای موجود به ساخته شدن سد روی این رودخانه هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «آنجا یک بند خاکی ساخته شده بود که محیط زیست هم مخالف آن بود. اما در سال‌های اخیر جلسات زیادی درباره تلخه‌رود برگزار کردیم و همین اواخر هم به دلیل کم شدن آب به دنبال خشکسالی‌ها و تغییرات اقلیمی جلساتی با سازمان آب و … برگزار کردیم و پیگیریم تا شرایط برای این رود، آن هم در این وضعیت بیولوژیکی سخت‌تر نشود.»
وضعیت برای آجی‌چای اما سخت‌تر از همیشه است. تلخی رود حالا به مذاق مردم محلی نشسته. برداشت‌ها جان رود را کم‌رمق کرده و یکی دیگر از حوضه‌های آبریز دریاچه ارومیه در حال نابودی است. با این حال هنوز هم ارگان‌های مختلف رسیدگی به این وضعیت را بر گردن دیگری می‌اندازند و حتی آنجا که مسئولیت بر دوش خودشان هم قرار دارد، پذیرا نیستند.