ایران و آذربایجان به رغم اظهار دوستی دو طرف، حالا بیش از هر زمان دیگری شاهد تنش در روابط خود هستند. تنشی که البته نمی‌توان نقش ترکیه و اسرائیل را در آن نادیده گرفت. تنش‌ها اما حداقل تا اینجای کار به حدی نیست که دو کشور را درگیر جنگ کند. جنگی که نقطه آغازش شاید مرزهای ایران و آذربایجان باشد ولی نقطه پایانش می‌تواند کیلومترها دورتر از دو کشور باشد و این یعنی بنزین بر هیزم آتش خاورمیانه.

ماجرا، نه ماجرای امروز و دیروز است و نه حتی یکی دو دهه اخیر. سال‌های سال است که ایران در مرزهای شمال‌غربی خود با برخی ناامنی‌ها مواجه است. ناامنی‌هایی که هر بار به شکلی رخ نمایان کرده و تنش‌ها در روابط حکومت ایران، چه جمهوری اسلامی و چه پهلوی با همسایگان خود را دو چندان کرده است. تنش‌هایی که چندسالی بود حداقل در ظاهر فروکش کرده بود و کشورها از طریق جنگ نرم اقداماتی را علیه یکدیگر ترتیب می‌دادند تا اینکه مجادله‌ای جدید بر سر قره باغ ایجاد شد و آذربایجان و ارمنستان بیخ گوش ایران با یکدیگر جنگیدند. موشک و خمپاره بود که میان دو کشور رد و بدل می‌شد و ایران در کنار روسیه و ترکیه تلاش‌هایی را برای برقراری صلح میان دو کشور ترتیب داد. تلاش‌هایی که در نهایت روسیه آن‌ها را به نتیجه رساند اما تحلیل‌گران از آتش زیر خاکستری گفتند که می‌تواند دامن ایران را هم بگیرد. آتشی که با توجه به روابط حسنه میان آذربایجان و ترکیه و اسرائیل و خصومت دیرینه میان تهران و تلاویو، این روزها دوباره برای اندکی هم که شده نمایان شده است. موضوع با اظهارات الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان و حملات تند و تیز او علیه ایران آغاز شد و کار را به برپایی رزمایشی در مرزهای شمال‌غربی ایران رساند. رزمایشی که ادوات نظامی آن ظرف 48 ساعت از استان‌های مختلف در مناطق مرزی شمالغرب ایران مستقر شد.
دعوا بر سر چیست؟
«ایران به تمامیت ارضی آذربایجان بی احترامی می‌کند»، این عین عبارتی است که علی‌اف در جریان گفت‌وگوی خود با خبرگزاری آناتولی ترکیه به زبان آورد. ریشه این اظهارات به جنگ قره باغ بر می‌گردد. جایی که به ادعای علی‌اف، ایران 60 کامیون را به رغم مخالفت آذربایجان به‌طور غیرقانونی به این منطقه فرستاده است. ایران چند روز پیش این ادعا را رد کرد. پیش از آن نیز جمهوری اسلامی به شرکت‌های ایرانی «هشدار» داده بود که به «تمامیت ارضی آذربایجان» احترام بگذارند. هشداری که از قرار معلوم با رضایت آذربایجان همراه نشده است. اشاره رئیس جمهوری آذربایجان به مسیر 5 کیلومتری جاده گوریس- قاپان در نزدیکی روستای مرزی «ووروتان» است. تسلط جمهوری آذربایجان بر این مسیر یکی از تبعات جنگ قره باغ به شمار می‌رود. تا پیش از این جنگ کامیون‌های ایرانی بدون هیچ منعی در این جاده تردد می‌کردند ولی حالا آذربایجان اقدام به دریافت مالیات جاده می‌کند. مالیاتی که رقم آن چیزی میان 130 تا 500 دلار در نظر گرفته شده است. بیست و چهارم شهریور ماه هم جمهوری آذربایجان اقدام به بازداشت 2 راننده کامیون ایرانی کرد. آذربایجان دلیل بازداشت آنان را «ورود غیرقانونی» اعلام کرد و وزارت امور خارجه ایران خواستار آزادی آنان شد ولی حداقل تا امروز خبری از این مهم مخابره نشده است.
دعوا اما بر سر مالیات جاده و بازداشت کامیون‌داران ایرانی نیست. موضوع فراتر از این حرف‌هاست. پس از جنگ قره باغ، آذربایجان به بخشی از مسیر مواصلاتی ایران با اروپا تسلط یافت. دالان لاچین یکی از مناطقی است که تا پیش از آن کنترلش با ارمنستان بود و مسیر ارتباط ایران با اروپا ولی حالا بخشی از آن در اختیار آذربایجان است و از قرار معلوم این کشور در کنار اسرائیل و ترکیه برنامه تسلط کامل بر آن و البته قطع کامل ارتباط ایران با اروپا را دارد. ایران از شمال، از طریق سه کشور آذربایجان، ترکیه و ارمنستان می‌تواند به طور زمینی با اروپا ارتباط برقرار کند. اختلافات ایران با ترکیه و آذربایجان سبب شده تا مسیر ارمنستان برایش حیاتی باشد و اتفاقا به همین دلیل با استقرار نیرو در این منطقه اجازه تکمیل نقشه مثلت ترکیه، آذربایجان و اسرائیل را نداد. به رغم همه این اختلافات، تاکنون تنش نظامی میان ایران و آذربایجان شکل نگرفته است اما ایران به گواه فرماندهان نظامی خود، به «مرزهای شمال‌غربی حساس شده است». حساسیتی که با استقرار قابل توجهی نیرو و البته برپایی رزمایش نظامی فاتحان خیبر با مشارکت تیپ‌های ۲۱۶ زرهی، ۳۱۶ زرهی، تیپ ۲۵، گروه ۱۱ توپخانه، گروه پهپاد، جنگال، گروه ۴۳۳ مهندسی رزمی و با پشتیبانی بالگردهای هوانیروز و ارائه هشدار به کشورهای مختلف در معرض نمایش عموم قرار گرفت.
خط و نشان برای اسرائیل
مهم‌تر از این رزمایش و ادوات نظامی که در آن در معرض نمایش قرار گرفت، اظهارات مسئولان و فرماندهان نظامی ایران است. کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش ایران پیشتر گفته بود که «همسایگان دلیل برگزاری رزمایش فاتحان خیبر را بهتر می‌دانند». اشاره او احتمالا به کشورهای ترکیه و آذربایجان و تحرکات صورت گرفته از سوی آنان است هرچند که روز گذشته مسئولان دولتی کمتر نامی از آذربایجان و ترکیه به زبان آوردند و اظهارات خود را بیشتر متوجه اسرائیل کردند. مسئولان ایرانی اقدامات ترکیه و آذربایجان را «توطئه» اسرائیل می‌دانند. سیدمحمدعلی آل‌هاشم، نماینده ولی فقیه در آذربایجان شرقی در همین راستا گفته است: «مسئولان کشورهای همسایه در دام توطئه‌های رژیم صهیونیستی نیفتند.»
یکی دیگر از این مسئولان سیدمحمد حسینی، معاون پارلمانی رئیس دولت سیزدهم بود. او در توئیترش نوشت: «رزمایش ‎فاتحان خیبر نیز هشداری به رژیم ‎صهیونیستی است که اگر پیرامون مرزهای جمهوری اسلامی ایران دست از پا خطا کند، با چنان واکنش کوبنده‌ای مواجه می‌شود که دیگر به انتظار ۲۵ ساله نیازی نیست.» سفیر ایران در باکو هم سکوت نکرده و پاسخ اظهارات همتای اسرائیلی خود در آذربایجان را داده است. سفیر اسرائیل پیشتر گفته بود که «در حالی که ایران اقلیت های مذهبی و قومی اش را سرکوب و یهودیان را در دیگر کشورها هدف قرار می‌دهد، ما، یعنی اسرائیل، آمریکا و آذربایجان روی چندگانگی و تسامح سرمایه‌گذاری می کنیم». سید عباس موسوی، با رد اظهارات او درباره نقض حقوق اقلیت‌ها در ایران، نوشته است: «مطمئن هستیم جمهوری آذربایجان و فلسطین برای همیشه کشورهای اسلامی باقی خواهند ماند. خواب‌های صهیونیسم برای این منطقه هرگز تعبیر نمی‌شود.»
دست دوستی نظامیان
دیپلمات‌ها اگر بیشتر روی سخن‌شان به سمت تلاویو بود، نظامیان اما تلاش کردند در حاشیه رزمایشی نظامی در منطقه‌ای پرتنش، پیام دوستی برای همسایگان بفرستند. آنان همزمان از آمادگی ایران برای مقابله با تهدیدات احتمالی هم گفتند. فرهاد آریان‌پور، معاون عملیات نیروی زمینی ارتش در همین راستا با بیان اینکه «جمهوری اسلامی ایران همواره خواهان حفظ آرامش و امنیت منطقه است»، گفت که «پیام این رزمایش برای کشورهای دوست و همسایه صلح و دوستی و برای دشمنان پاسخی کوبنده خواهد بود.» رمضان شریف، سخنگوی سپاه هم در اظهاراتی با انتقاد از طرح «هزار ضربه چاقو» اسرائیل و ناشی از «ترس» خواندن آن، بدون نام بردن از آذربایجان، گفت که «ماجراجویی و توطئه دشمنان علیه ایران اسلامی دستاوردی جز نابودی آنان را به دنبال نخواهد داشت». کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش هم در اظهاراتی گفته که «از موقعی که رژیم صهیونیستی آمده، حساسیت ما به مرز شمال غرب افزایش یافته و فعالیت آنها در اینجا کاملا در رصد ماست.» اشاره او احتمالا به افزایش حضور نیروهای اسرائیلی در آذربایجان پس از جنگ قره باغ است. پیشتر رسانه‌های بین‌المللی نوشته بودند که در جریان جنگ قره باغ علاوه بر تروریست‌های سوری، نیروهای نظامی ترکیه و اسرائیل نیز آذربایجان را همراهی می‌کنند.
تلاش‌های دیپلماتیک
همزمان با رزمایش نظامی، تلاش‌های دیپلماتیک تهران نیز در جریان است تا حداقل پیام جنگ طلبی از جانب تهران مخابره نشده باشد. سفیر ایران در آذربایجان تلاش‌هایی را برای بهبود روابط دو کشور ترتیب داده و همزمان سفیر ایران در ارمنستان با وزیر امور خارجه این کشور دیدار و درباره حل مشکلات جاده کاپان – گوریس رایزنی کرد. این جاده که با اقدامات نیروهای آذربایجان و اخذ مالیات و آزار و اذیت کامیون داران ایرانی با مشکلاتی جدی مواجه شده است، از جمله مسیرهای صادرات زمینی به ایروان به شمار می‌رود. مسئولان ارمنستان پیشتر اقدامات آذربایجان و اختلالات ایجاد شده در مسیر صادرات زمینی به این کشور را ادامه طرح «فشار حداکثری به ارمنستان» توصیف کرده بودند. همزمان با این اقدامات گروهی که نامشان ذکر نشده، پنجشنبه شب در باکو به حریم سفارت جمهوری اسلامی تعرض کردند. موسوی، سفیر ایران گفت که این افراد با پیگیری‌های سفارت ایران بازداشت شده و تحت بازجویی قرار دارند. با همه این‌ها اما به سادگی نمی‌توان آینده روابط ایران با ترکیه و آذربایجان را پیش‌بینی کرد. ایران حاضر به عقب نشینی از تنها راه ارتباطی ساده خود با اروپا نیست و ترکیه و آذربایجان نیز با حمایت اسرائیل تلاش‌هایی را در این مسیر ترتیب می‌دهند. روسیه تا کنون ترجیح داده سکوت اختیار کند ولی می‌داند افزایش تنش‌های نظامی می‌تواند منافع مسکو را نیز تحت‌الشعاع قرار دهد. باید دید در نهایت چه اتفاقی رخ خواهد داد ولی آنچه عیان است، واکنش تند و تیز افکار عمومی ایران به اقدامات آذربایجان است. واکنش‌هایی که زعم صاحب‌نظران می‌تواند اختلافات قومیتی در درون ایران را هم تشدید کند.