مسئله گاز در زمستان و راهکارهای ارائه شده از سوی کارشناسان:| پیام‌ما| «امسال در فصل سرما، تا روزی ۲۰۰ میلیون مترمکعب کمبود گاز داریم» این خبری است که وزیر نفت روز یکشنبه اعلام کرد. خبری که نشان از تداوم مشکلات سال گذشته، در زمستان امسال دارد. کمبود گاز، ایجاد مشکل در تامین سوخت نیروگاه‌ها، کاهش تولید برق، کمبود برق، خاموشی‌های گسترده، تغییر سوخت نیروگاه‌ها، آلودگی غیر معمول هوا در شهرهای بزرگ و…. این اخبار و آمارها از کمبود گاز در کشوری مطرح است که دومین ذخایر گاز جهان را در اختیار دارد. آمار صادرات نشان می‌دهد بخش عمده تولیدات گاز در داخل کشور مصرف می‌شود، اما اینکه سومین تولید کننده بزرگ گاز در دنیا، برای تامین گاز زمستان خود نگران باشد با مسئله کمبود گاز روبه‌رو باشد و به تبع آن با مشکلاتی در بخش تامین انرژی کشور مواجه شود، ریشه در کجا دارد؟

وزیر نفت هفته گذشته در بازدید از عسلویه به مدیران شرکت‌های فعال در این منطقه گفت: «سال گذشته نزدیک به ۱۵۰ تا ۱۶۰ میلیون متر مکعب کسری گاز در فصل سرد داشتیم و امسال نیز با توجه به رشد مصرف ۱۰ درصد بویژه در بخش خانگی و صنایع پیش‌بینی می‌شود در برخی روزها این کسری و ناترازی تا ۲۰۰ میلیون مترمکعب نیز برسد» هرچند در همین جلسه هادی هاشم‌زاده مدیرعامل مجتمع گاز پارس جنوبی هم در جریان بازدید جواد اوجی از عسلویه اعلام کرد: «آمادگی داریم در زمستان، روزانه حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب گاز مصرفی کشور را تامین کنیم» اما سوال اینجاست که علت این ناترازی چیست؟
سید حامد توانگر پژوهشگر پژوهشکده سیاست‌گذاری شریف در گفت و گو با «پیام ما» در خصوص عوامل کمبود گاز در کشور می‌گوید: «به زبان ساده مشکل ما این است که سالانه 5 درصد رشد مصرف داریم. نکته تاسف برانگیز این است که این رشد مصرف 5 درصد سالانه در قبال رشد اقتصادی صفر صورت می گیرد. این بحث تامل برانگیزی است. چه اتفاقی در اقتصاد ما می‌افتد که این رشد مصرف در همه بخش‌ها اتفاق می‌افتد ولی در عمل هیچ آورده‌ای نداریم. یکی از مهم‌ترین مسائل بهره‌وری بخش‌های مختلف است» توانگر در خصوص کمبود گاز در زمستان هم می‌گوید: « بخشی از این مسئله مربوط به تقاضای گرمایشی است. در زمستان تقاضای گرمایشی به حد بالایی افزایش پیدا می‌کند و گاز برای بخش‌های دیگر کم می‌شود. در کوتاه مدت می‌توانیم با تمرکز بر اجرای سیاست‌های قیمتی مشکل را برای چند سال به شکل کوتاه مدت حل کنیم و در کنار آن با سیاست‌های بلند‌مدت رشد مصرف را کنترل کنیم»
یارانه انرژی و رشد مصرف
رشد مصرف تنها محدود به بخش گاز نیست، پرداخت یارانه انرژی توسط دولت، فرهنگ مصرف را به گونه‌ای شکل داده که این رشد تبدیل به امری ناگزیر شده است. آژانس بین‌المللی انرژی می‌گوید ایران در سال ۲۰۱۹ میلادی، حدود ۱۸٫۸ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را صرف پرداخت یارانه جهت مصرف سوخت‌های فسیلی کرده است. از این منظر ایران رتبه نخست پرداخت یارانه انرژی در دنیا را دارد. به طوری که بر اساس اطلاعات موجود در آژانس بین‌المللی انرژی حدود ۴۷ درصد از کل یارانه تخصیص داده شده به مصرف سوخت‌های فسیلی در جهان در سال ۲۰۱۹ را ایران پرداخت کرده است. پر واضح است که این یارانه –که برای ایجاد رفاه برای عموم مردم در نظر گرفته شده است- به مشترکان پرمصرف تعلق می‌گیرد و هر انشعابی –اعم از خانگی و صنعتی- که مصرف بیشتری در انرژی داشته باشد، یارانه بیشتری دریافت می‌کند. توانگر در خصوص موضوع یارانه انرژی و نقش آن در کمبود انرژی معتقد است: «در حال حاضر صنعت دو برابر بخش خانگی رشد مصرف دارد. در سال‌های گذشته قیمت گاز فروخته شده به صنعت قیمت‌های پایینی بود – البته امسال بخش‌هایی از این قیمت‌گذاری اصلاح شد- مرکز پژوهش‌ها در گزارشی اخیرا منتشر کرده آورده است نسبت هزینه تامین حامل‌های انرژی به بهای تمام شده فولاد اولیه در دنیا به طور متوسط 18 الی 32 درصد است. این نسبت برای شرکت‌های فولادی بزرگ کشور حدود 7 درصد است. این گرای غلطی به تمام بخش‌های اقتصادی است که می‌گوید شما فقط مصرف کنید من تولید می‌کنم. تا این مسائل اصلاح نشود بعید است رشد مصرف ما متوقف شود.»
تحلیلگر ارشد بخش نفت و گاز پژوهشکده سیاست‌گذاری شریف در خصوص سرمایه‌گذاری برای افزایش تولید در بخش گاز معتقد است: «تخمین‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد می‌توانیم تولید را با 50 تا 60 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری به 1400 میلیون مترمکعب در روز برسانیم. اما اگر رشد مصرف را مهار نکنیم و ارتباط آن را با رشد اقتصادی برقرار نکنیم، به هر میزان تولید دست پیدا کنیم، کماکان کمبود عرضه خواهیم داشت»
علاوه بر موضوع عرضه، ناپایداری صادرات هم شرکای تجاری و خریداران گاز را در مورد قرارداد با ایران مردد کرده است، توانگر با اشاره به این موضوع می‌گوید: «ما جایگاه سوم در تولید گاز دنیا را داریم، از طرف دیگر در جایگاه چهارم مصرف گاز طبیعی دنیا هستیم، اعداد تولید و مصرف ما قابل قبول نیست. ما به اندازه کل کشورهای افریقایی که از صادرکنندگان سنتی LNG در دنیا هستند گاز تولید می‌کنیم، و از طرفی حدود دو برابر ژاپن که از بزرگترین مصرف‌کنندگان گاز در دنیاست، مصرف داریم. گاز بیشتر می‌سوزانیم، هیچ درآمدی هم نداریم. ناپایداری در حوزه صادرات هم باعث شده خریداران به سراغ ما نیایند. یکی از دلایل تفاهم نامه‌ای که عراق چند روز پیش با فرانسه منعقد کرده این است که صادرات گاز ایران به عراق ناپایدار است. فارغ از این موضوع که عراق هم بدهی خود را به موقع به ایران پرداخت نمی‌کند، ما در مقاطعی از سال به بهانه‌های مختلف فنی، گاز عراق را قطعی می‌کنیم. وقتی این پایداری شکل نگیرد کشوری به عنوان خریدار گاز به سراغ ما نمی‌آید.»
میعانات گازی چقدر راهگشاست؟
دیروز مالک شریعتی نیاسر عضو کمیسیون انرژی مجلس از ارسال نامه‌ای به وزیر نفت و ارائه راهکار برای جلوگیری از قطع گاز در زمستان خبر داد و گفت: « به‌یقین علاوه‌بر تامین سوخت زمستانی نیروگاه‌ها، عبور از چالش ذخیره‌سازی میعانات گازی هم مسئله‌ای اساسی است چرا که تولید میعانات گازی بیشتر از امکان ذخیره‌سازی آن است و این مسئله تولید را دچار مشکل کرده است. به منظور عبور از این معضل راه حل استفاده از میعانات گازی اضافه برای سوخت نیروگاه‌ها را به وزیر نفت پیشنهاد دادم. برای این کار وزارت نفت فقط باید مرکاپتان‌زدایی را در فازهای 2 و 3 پالایشگاه پارس جنوبی اجرایی کند تا اشکال محیط زیستی به وجود نیاید، البته این پروژه تاکنون پیشرفت فیزیکی 97 درصد داشته است. علاوه‌بر این به دلیل فشار بخار بالای میعانات گازی، احداث مخازن با سقف شناور برای ذخیره‌سازی ضروری است. بخشی از سوخت مورد نیاز نیروگاه‌ها از طریق میعانات گازی تامین می‌شود و این اقدام علاوه‌بر تامین سوخت نیروگاه‌ها در زمستان با رعایت ملاحظات زیست محیطی، مشکل تولید مازاد میعانات گازی و عدم امکان صادرات و ذخیره‌سازی آن را همزمان جبران می‌کند» راهکاری که شریعتی آنرا به شکل مکتوب به وزیر نفت ارائه داده است، مدتی است از سوی برخی کارشناسان مطرح می‌شود. اما اجرای این طرح ایرادات و نقاط ضعفی دارد که اگر به آنها توجه نشود، نمی‌توان به حل مشکل تامین گاز زمستان امید بست. از طرفی این راهکار، تنها به شکلی مقطعی می‌تواند مسئله کمبود گاز را حل کند، به نظر می‌رسد بهتر است ریشه‌های این کمبود در کشوری که سومین تولید کننده بزرگ گاز جهان بعد از روسیه و آمریکاست، شناسایی شود.
سید حامد توانگر در خصوص راهکاری که برای رفع مشکل کمبود سوخت نیروگاه‌ها مطرح است و جایگزینی سوخت‌های دیگر در نیروگاه‌های حرارتی می‌گوید: «گازوئیل و نفت کوره که در پالایشگاه‌های داخلی تولید می‌شوند اغلب کیفیت پایینی دارند. این امر علاوه بر اینکه موجب تشدید آلودگی هوا می‌شود، هزینه استهلاک نیروگاه‌ها را هم به شدت بالا می‌برد. در نتیجه هزینه استهلاک و خاموشی بالایی به نیروگاه تحمیل می‌شود. در مورد میعانات گازی نکته‌ای که وجود دارد این است که مازاد میعانات گازی ما میزان قابل توجهی نیست. در حال حاضر این ایده در نیروگاه عسلویه که از نظر حمل و نقل مشکلی ندارد به صورت پایلوت اجرایی شده است. اما اجرای آن در نیروگاه‌های نقاط دیگر کشور هم در بخش حمل و نقل و هم در زمینه نگهداری و ذخیره سازی با چالش روبه‌رو خواهد بود. بر اساس تخمین‌ها برای هر 160 مگاوات نیاز به حدود 2 و نیم تا 3 میلیون مترمکعب مخزن ذخیره‌سازی داریم. با این شرایط بعید می‌دانم اجرای این طرح به زمستان امسال برسد. شاید در سال‌های آینده در مناطق جنوبی قابلیت استفاده از میعانات در نیروگاه‌ها فراهم شود. اما بعید است که بتوانیم به صورت بلند مدت این امر را اجرایی کنیم. ضمن اینکه میعانات ارزش بالایی دارند. به جز زمان تحریم که مشکل فروش داریم میعانات در شرایط عادی، هم قیمت گاز مایع فروخته می‌شود»
راهکار کوتاه مدت حل بحران
تحلیلگر ارشد بخش نفت و گاز پژوهشکده سیاست‌گذاری شریف واردات گاز را برای عبور از بحران زمستان امسال تاثیرگذارتر از تنوع سوخت نیروگاه‌ها عنوان کرده و می‌گوید: «برای کوتاه مدت باید به صورت جدی بحث واردات گاز از ترکمنستان یا آذربایجان را دنبال کنیم که بتوانیم از زمستان پیش رو عبور کنیم. اما طرح‌های بلند مدت برای رفع مشکل داشته باشیم. در دنیا طرح‌ها و ایده‌هایی اجرا شده که هم مانع از مصرف بی‌رویه و هم باعث جذب منابع مالی بخشهای مختلف شده است.»
توانگر معتقد است می‌توان صنایع بزرگ را با همان سیاستی که در بخش برق برای احداث نیروگاه توسط این صنایع دنبال می‌شود، به سمت سرمایه‌گذاری در بخش گاز هم هدایت و جذب کرد. صنایع بزرگی مثل فولاد و پتروشیمی می‌توانند در بازاری که با همین منظور شکل می‌گیرد از بخش خانگی یا سایر مصرف کنندگان گاز مورد نیاز خود را خریداری کنند یا به طور مستقیم در بحث سرمایه‌گذاری ورود کنند. با این راهکار می‌توان بهره‌وری انرژی را در صنایع افزایش داد.