محسن رضائی عطاقلی‌پور از یافتن گونهای منقرض‌شده در تورهای صید ترال می‌گویدکشف مجدد سفره‌ماهی منقرض‌شده
حمیدرضا میرزاده 
درست همان زمانی که بحث‌ها بر سر صید ترال کشتی‌های چینی داغ بود، یک گروه محقق ایرانی سرگرم انجام پروژه‌ای برای حفاظت از کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان خلیج فارس بودند. این گروه با مشاهده آبزیانی که به شکل «صید ضمنی» در تور صیادان ترال از بین می‌رفتند، متوجه گونهای از سفره‌ماهیان شدند که پیش از این به نظر می‌رسید منقرض شده است.
در علوم شیلاتی، صید ضمنی به گرفتار شدن آبزیانی گفته می‌شود که صیادان، با هدف صید آنها تورریزی نکرده‌اند اما آن آبزیان در تور گرفتار می‌شوند و در عمده مواقع نیز جان خود را از دست می‌دهند. تورهای ترال کف، که با هدف صید آبزیانی چون میگو که در بستر دریا زندگی می‌کنند گسترده می‌شوند، به صورت کیسه‌ای عظیم در بستر دریا کشیده می شوند و تمام آبزیانی که سر راه آنها قرار بگیرد را صید می‌کنند.
از این رو بسیاری از گونه‌های کف‌زی و حتی آنهایی که در لایه‌های میانی آب زندگی می‌کنند، به شکل صید ضمنی قربانی این روش صید می‌شوند. اغلب گونه‌های سفره‌ماهیان به دلیل رفتار طبیعی‌شان در بیشتر مواقع در بستر دریا حضور دارند از گونه‌هایی هستند که به تعداد زیاد در تورهای ترال کف گرفتار می‌شوند.
حتی برخی از گونه‌های سفره ماهی در در لایه‌های میانی آب زندگی می‌کنند، مانند سفره‌ماهی‌های عقابی، پوزه گاوی و مانتاها نیز از گرفتار شدن در تورهای ترال در امان نیستند.
اما بررسی صید ضمنی سفره‌ماهیان در تورهای صید ترال در سواحل جنوبی ایران، در عین تلخ بودنش، یک موضوع مهم را نشان داد؛ اینکه برخلاف تصور پژوهشگران تنوع زیستی دریایی «سفره‌ماهی پروانه‌ای شاخک‌دار» گونهای که آخرین بار بیش از سه دهه قبل در آب‌های کشور پاکستان مشاهده شده بود و تصور می‌شد برای همیشه از روی سیاره زمین محو شده، هنوز منقرض نشده است.
این موضوع را گروهی پژوهشی به سرپرستی «محسن رضائی عطاقلی‌پور» متوجه شد. «مشاهده ما یک یا چند فرد نبود! بلکه با جمعیتی از این گونه مواجه شدیم که حدود ۱۵ درصد از صید ضمنی سفره‌ماهیان در روش صید ترال کف که برای صید میگو در هرمزگان و بوشهر استفاده می‌شود را شامل می‌شد.» این را رضائی‌عطاقلی‌پور می‌گوید.
مرگ میلیونی سفره‌ماهی‌ها در تور صیادی
پانزده درصد از کل سفره‌ماهی‌های گرفتار شده در تورها، عدد بسیار بزرگی است. چرا که مشاهدات رضائی‌عطاقلی‌پور، او را به تخمینی اعجاب‌آور رسانده: «تنها در فصل صید میگو در استان بوشهر و هرمزگان، یعنی حدود سه ماه به ترتیب در نیمه دوم تابستان و نیمه اول پاییز، حدود ۵۰۰ شناور صید ترال هر سال چیزی بیش از ۱۰ میلیون سفره‌ماهی از گونه‌های مختلف را صید می‌کنند که متاسفانه تعداد زیادی از آنها تلف می‌شوند. سفره‌ماهی پروانه‌ای شاخک‌دار یکی از این گونه‌هاست.»
Gymnura tentaculata نام علمی است که برای این گونه انتخاب شده است. گونهای از سفره‌ماهیان پروانه‌ای که به دلیل دو زائده کوچک در قسمت سر، پسوند «شاخک‌دار» برای نامش انتخاب شده است. همانند بسیاری از گونه‌های سفره‌ماهیان، خاری زهرآگین در ناحیه دم این گونه وجود دارد، هرچند در این گونه خارِ دمی بسیار کوچک است و در بعضی از افراد نیز دیده نمی‌شود. رژیم غذایی خانواده سفره‌ماهیان پروانه‌ای نیز عمدتاً از ماهیان استخوانی کوچک، نرم‌تنان و سخت‌پوستان بستر دریاست که احتمالاً در مورد این گونه نیز رژیم غذایی به همین شکل است. نخستین بار در دهه ۱۸۳۰ میلادی پنج نمونه از این گونه به موزه تاریخ طبیعی فرانسه برده می‌شود. سپس دو پژوهش‌گر به نام‌های «مولر» و «هنل» در سال ۱۸۴۱ در اولین مطالعه‌ای که به عنوان اولین مطالعه جامع انجام شده بر روی طبقه‌بندی سفره ماهی‌ها در طول تاریخ انجام شده، 50 گونه جدید از این ماهی‌های شگفت‌انگیز را بر اساس نمونه‌های موجود شناسایی و نام‌گذاری می‌کنند که سفره‌ماهی پروانه‌ای شاخک‌دار یکی از آنها است.
رضائی عطاقلی‌پور می‌گوید که اطلاعات مربوط به این گونه بسیار کم است و علاوه بر این از بیش از سه دهه قبل مشاهده‌ای از آن ثبت نشده است: «آخرین مشاهدات از این گونه به سال 1973 میلادی (1352 هجری‌شمسی) در هندوستان و سال 1986میلادی (1365 هجری‌شمسی) در پاکستان بازمی‌گشت. پس از این به دلیل آن‌که گزارش دیگری از مشاهده این گونه وجود نداشت به عنوان گونه‌ی شدیدا در معرض خطر (CR) با توضیح احتمالاً منقرض شده طبقه‌بندی شده بود.»
او حتی معتقد است که توصیف اولیه گونه نیز به طور دقیق انجام نشده: «توصیف این گونه تنها در نیم صفحه، بدون هیچ تصویری و تنها از روی همان پنج نمونه اولیه انجام شده که در حال حاضر یکی از نمونه‌ها مفقود شده و سایر نمونه‌ها نیز به دلیل گذشت زمان، ریخت طبیعی خود را از دست داده‌اند. به همین دلیل نیاز است تا با استفاده از نمونه‌ها و اطلاعات جدید این گونه مجددا توصیف شود.»
بازگشت از انقراض
حالا در پایش‌های انجام شده در سال‌های ۹۹-۹۸ در پروژه «حفاظت از کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان ایران» که توسط موسسه غیردولتی و غیرانتفاعی «حفاظت از محیط زیست قشم» و با حمایت موثر جوامع محلی، کارشناسان ایرانی و بین‌المللی، داوطلبان و نهادهای علمی کشور همچون موسسه تحقیقات شیلات ایران و دانشگاه شهید باهنر کرمان در حال انجام است، نمونه‌هایی جدید از گونه به دست آمده است؛ نمونه‌هایی که تماماً از میان سفره‌ماهیان مرده‌ی گرفتارشده در صید ضمنی جمع‌آوری شده‌اند و اطلاعات ارزشمندی را در خصوص زیست‌شناسی و وضعیت حفاظتی این گونه در اختیار محققان قرار داده‌اند. خبر مشاهده‌ی مجدد این گونه نیز در ژورنال علمی معتبر اوریکس (ORYX) منتشر شده است. به گفته رضائی عطاقلی‌پور «اگرچه این گونه منقرض نشده اما در سه نسل گذشته (حدود ۳۰ سال) بیش از ۸۶ درصد جمعیت خود را از دست داده و بنابراین در لیست سرخ به روز شده IUCN کماکان به عنوان گونهای شدیداً در معرض خطر معرفی شده است.»
مشاهدات رضائی عطاقلی‌پور و همکارانش نشان می‌دهد که این گونه در بسترهای ماسه‌ای و گلی، از نقاط بسیار کم‌عمق نزدیک به ساحل تا عمق ۸۷ متری دریا زندگی می‌کند و در حال حاضر پراکنش جغرافیای آن تنها به آب‌های ایرانی خلیج فارس و دریای عمان محدود می‌شود: «همین موضوع مسئولیت ما را در قبال این گونه افزایش می‌دهد چون سرنوشت آن به دست ماست. اینکه وضعیت این گونه را بهبود دهیم یا آن‌که بار دیگر و شاید این‌بار برای همیشه، منقرض شود.»
نه فقط این‌گونه، که بسیاری گونه‌های دیگر سفره‌ماهیان هم وضعیت مناسبی ندارند: «بیش از نیمی از ۳۶ گونه سفره‌ماهی که ما ضمن پایش‌های صورت‌گرفته در این پروژه در منطقه شناسایی کرده‌ایم در لیست سرخ IUCN به عنوان گونه‌های تهدید شده با یکی از علائم آسیب‌پذیر (VU)، در معرض خطر (EN) و یا به شدت در معرض خطر (CR) طبقه‌بندی شده‌اند.»
فارغ از کشف مجدد این گونه، پروژه «حفاظت از کوسه ماهیان و سفره ماهیان ایران» یافته‌های موثر دیگری درباره تنوع زیستی دریایی و حفاظت از این آبزیان باستانی به دست آورد که باعث شد جایزه بین‌المللی «آینده برای طبیعت» در سال ۲۰۲۱ به این پروژه اهدا شود.
کم‌توجهی به سفره‌ماهیان
به طور عمومی، تخریب زیستگاه‌های دریایی و به طور خاص در مورد سفره‌ماهیان، صید ترال مهم‌ترین تهدیدها هستند.
رضائی عطاقلی‌پور اطلاع‌رسانی و آموزش را کلید حفاظت از سفره‌ماهیان می‌داند: «کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان به عنوان شکارچیان میانه تا راس هرم غذایی هستند که نقش کلیدی و بدون جایگزینی را در حفظ و پایداری زیست بوم های دریایی ایفا می‌کند. متاسفانه بسیاری از گونه‌های این آبزیان زیبا و منحصر به فرد در معرض انقراض هستند اما به دلایل مختلفی از جمله کاریزماتیک بودن کوسه‌ها، آنها بیشتر از سفره‌ماهیان مورد توجه هستند در صورتی که سفره‌ماهیان نیز همانند کوسه ماهی‌ها و حتی در برخی موارد بیشتر از آنها، از نظر حفاظتی دچار وضعیت بحرانی هستند.»
نصب دستگاه‌های کاهنده صید ضمنی بر روی تورهای صیادی و همچنین آموزش صیادان در مورد نحوه‌ی صحیح رهاسازی سفره‌ماهیان از تورهای صیادی از جمله اقداماتی است که می‌توان برای حفظ سفره‌ماهیان و جلوگیری از مرگ و میر آنها انجام داد: «به طور کلی صیادان هم علاقه‌ای به صید سفره‌ماهیان ندارند چرا که این آبزیان اغلب فاقد ارزش تجاری هستند و همچنین به دلیل داشتن خار سمی برای صیادان خطرناک هستند. از این رو گرفتار شدن آنها در تور برای صیادان می‌تواند دردسرساز باشد و خوشایند نیست. به همین دلیل صیادان از روش‌هایی که بتواند میزان صید ضمنی این آبزیان در تورهای صیادی را کاهش دهد استقبال می‌کنند.»
اما از طرفی اطلاعات ما درباره سفره‌ماهیان نیز بسیار کم است. آن‌طور که رضائی عطاقلی‌پور می‌گوید، در حال حاضر به درستی نمی‌دانیم که در خلیج فارس و دریای عمان دقیقا چند گونه از سفره‌ماهیان وجود دارند: «بخشی از آن به علت کمی مطالعات انجام شده در منطقه است و بخش دیگر آن به خاطر ابهامات موجود در خصوص طبقه‌بندی سفره‌ماهیان و کمبود اطلاعات در سطح جهانی است.» با این حال این را می‌دانیم که تهدیدهای فراوانی اکوسیستم‌های دریایی در جنوب ایران را تهدید می‌کنند. از صید بی‌رویه آبزیان و روش‌های صید که باعث آسیب به جمعیت‌های گونه‌های مختلف آبزیان می‌شوند گرفته تا تخریب زیستگاه‌های دریایی و ورود آلودگی‌های مختلف به پهنه‌های آبی تهدیدهایی هستند که باید برای آنها برنامه‌ریزی شود.
بسیاری از گونه‌های ریز و درشت آبزیان ممکن است در بی‌خبری منقرض شوند و انقراض هر گونه به معنای برهم خوردن تعادل زیستگاه‌ها و به خطر افتادن سایر گونه‌ها در آینده است.
موضوع صید ترال کشتی‌های چینی حالا چند وقتی است که با ورود مجلس متوقف شده است اما سایر تهدیدها از جمله صید سنتی میگو کماکان ادامه دارد. تهدیدی که نیاز به توجه سازمان‌های متولی حفظ و بهره‌برداری از زیستگاه‌های دریایی دارد.
سوگل دانائی
ارسال پاسخ