امیررضا وثوقی | حجم وسیعی از فاضلاب کشف‌رود به صورت غیرقانونی برای آبیاری اراضی کشاورزی استفاده می‌شود و همین موضوع پیچیدگی مساله را روشن می‌کند. سال‌های زیادی است که فعالیت بی‌وقفه موتورپمپ‌ها و تانکرهای حمل فاضلاب شهری بیش از هر چیزی در حاشیه رودخانه خودنمایی می‌کند. کشاورزی در زمین‌های مجاور کشف‌رود آن هم با فاضلاب تخلیه شده در این رودخانه حساسیت و آسیب‌های آن را دوچندان کرده است.
با این حال آبان‌ماه 98 پس از دو دهه سهل‌انگاری در رسیدگی به کشف رود، با تصمیم رزم‌حسینی استاندار وقت، مدیریت و بهبود وضعیت این رودخانه به شهرداری مشهد سپرده شد تا پایانی بر مناقشه‌های ناتمام این رودخانه باشد. حالا با گذشت بیش از یک سال از این تصمیم سرنوشت‌ساز برای قدیمی‌ترین رود مشهد، سوال این است که میزان اصلاحات و ساماندهی رودخانه به کجا رسیده و با چه موانعی روبه‌رو است؟

بودجه‌ای که هیچ وقت محقق نشد
بسیاری از کارشناسان حوزه مدیریت شهری وضعیت اسف‌بار کشف‌رود را ناشی از انتظار چندین ساله برای تحقق وعده‌های دولت می‌دانند. اعتباراتی که تاکنون در حد یک ادعا باقی‌مانده است. شهریورماه 93 در سفر اول حسن روحانی، رئیس‌جمهوری به مشهد ۱۶۰ میلیارد تومان اعتبار برای ساماندهی بستر کشف رود تخصیص داده شد. به گفته حمید صالحی، مدیرکل وقت حفاظت محیط‌زیست خراسان رضوی، قرار بود با تخصیص سه ساله اعتبار از سال ۹۴ تا ۹۶ طرح سامان دهی «کشف رود» شامل تصفیه فاضلاب، رفع تصرفات، جلوگیری از ورود فاضلاب به این رودخانه حفاظت شده و ایجاد فضا سبز به انجام برسد. اما پرونده این تخصیص اعتبار در نهایت با پرداخت ۱۴ میلیارد تومان بسته شد.
257 میلیارد تومان قرارداد برای ساماندهی کشف رود
از همین رو متولیان شهری و استانی به این نتیجه رسیدند که برای حل وفصل مهم‌ترین معضل زیست بومی مشهد باید به امکانات و منابع مالی شهری تکیه کنند، وگرنه انتظار عمل به وعده‌های گذشته جز سرگردانی عایدی دیگری نخواهد داشت. موضوعی که شهردار مشهد نیز این گونه بر آن مهر تایید زده بود: «برای تامین مالی ساماندهی کشف رود روی دولت زیاد حساب باز نمی‌کنیم». به گفته مدیر ساماندهی کشف رود 257 میلیارد تومان قرارداد در حوزه‌های مختلف برای ساماندهی، بهسازی و مهندسی بستر این رودخانه توسط شهرداری بسته شده است.
احداث نخستین تصفیه‌خانه سپتاژ کشور
براساس اعلام محمدرضا کلائی، شهردار مشهد «روزانه حدود 350 تا 400 تانکر، فاضلاب خام را به صورت مستقیم در محدوده‌ای به وسعت 150 کیلومتر و در مجاورت زمین‌های کشاورزی رهاسازی می‌کنند». با این حال تخلیه سپتاژ در رودخانه تنها فاضلاب منتهی شده به کشف رود نیست و در طول 80 کیلومتر از این رودخانه در بخش‌های مختلفی به حریم به کشف رود تجاوز شده است و فاضلاب‌های صنعتی به آن روانه شده است. موضوعی که به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی باعث شد تا «از کشف‌رود بزرگ جز جوی کوچکی با زهرابی بویناک و سمی، چیزی باقی‌نماند». شهرداری مشهد احداث نخستین تصفیه‌خانه سپتاژ کشور را در آبان ماه امسال با اعتباری بالغ بر 74 میلیارد تومان آغاز کرده است. پروژه‌ بزرگی که معاون خدمات شهری شهرداری مشهد درباره پیشرفت فیزیکی آن می‌گوید: «خوشبختانه این پروژه با سرعت بسیار مناسبی در حال اجرا است و تاکنون پیشرفت ۳۵ درصدی داشته و بر اساس برنامه زمان‌بندی تعیین شده، فاز شیمیایی این تصفیه‌خانه در خرداد ماه و فاز بیولوژیک آن در آبان‌ ماه سال ۱۴۰۰ به بهره‌‌برداری می‌‌رسد». با این حال هنوز دیگر تصفیه‌خانه‌های کشف‌رود در بلاتکلیفی به سر می‌برند. مدیر ساماندهی کشف‌رود در تشریح وضعیت تصفیه‌خانه چرمشهر، طبرسی و پرکندآباد به «پیام‌ما» می‌گوید: تصفیه خانه چرمشهر پس از پیگیری‌های متمادی از ابتدای سال وارد مدار شده است. اما مشکلات تامین قطعات و ملزومات این پروژه، اجرای عملیات فاز ۲ آن را به تعویق انداخت. به گفته عبدالله سلطان‌احمدی شرکت آب‌منطقه‌ای اصرار دارد که شهرداری تنها سرمایه‌گذار این پروژه باشد. این در حالی است که سال‌هاست پروژه تصفیه‌خانه طبرسی روی زمین مانده است و مطابق توافق‌نامه استانداری در سال گذشته باید فرماندهی این پروژه به شهرداری سپرده می‌شد. او بیان کرد: بخشی از تصفیه خانه پرکند آباد توسط شرکت آب‌و‌فاضلاب مشهد به سرمایه گذار واگذار شده است، اما با گذشت چند سال این پیمانکار هنوز به تعهدات خود در قبال تکمیل این تصفیه خانه عمل نکرده است. به همین دلیل حجم زیادی از فاضلاب کماکان از این قسمت وارد کشف رود می‌شود.
موتور پمپ‌هایی که خاموش نمی‌شوند
حل معضل موتورپمپ‌ها و کشاورزی با فاضلاب موجود در کشف رود به عوامل متعددی وابسته است و نیازمند رسیدگی مستمر به این رودخانه است. برخوردهای ضربتی و مقطعی در طول این سال‌ها تنها چند روز صدای موتورها را خاموش کرده است. مدیر ساماندهی کشف‌رود در تشریح برنامه شهرداری برای خاتمه دادن همیشگی به فعالیت موتور پمپ‌ها، می‌گوید: بیش از ۱۰۰موتورپمپ ثابت و سیار در محدوده ۲۴ کیلومتری از قازقان تا کنه‌بیست شناسایی شده است. سلطان احمدی با اشاره به این‌که سرکشی مداوم از حاشیه کشف‌رود در دستورکار قرار می‌گیرد، تا کسی نتواند برداشت غیرقانونی از آن داشته باشد، می‌افزاید: برای حل این مشکل دیوار‌های پیش ساخته‌ای در بستر رودخانه در حال نصب است تا با محدود کردن دسترسی به بستر رودخانه، جمع آوری این موتور‌ها را نتیجه بخش کند. او ادامه داد:در راستای تکمیل حلقه‌های حفاظتی سامانه نظارت و تصویری و کنترل از راه دور در ۸۱ کیلومتر از بستر این رودخانه تاریخ ایجاد شود. هریک از این دوربین‌ها رصد خواهد شد و اطلاعات آن به صورت برخط به شهرداری و دیگردستگاه‌های متولی ارسال می‌شود. مدیر ساماندهی کشف رود بیان کرد: پیمانکار حفاظتی «رتبه یک» و تأیید شده نیرو‌های انتظامی برای این منطقه در نظر گرفته شده است. این  پیمانکار با استفاده از ۲۷ نیرو، خودروی شاسی بلند و ۵ دستگاه موتورسیکلت به صورت مستمر و شبانه روزی در بستر کشف رود گشت زنی می‌کند؛ همچنین این افراد در ۴ مقر و پاسگاه در قازقان، اولنگ، کلات‌نوری و همت آباد مستقرند.
تبدیل کشف رود به بوم پارک
عملیات بهسازی و ساماندهی کشف رود به ایجاد تصفیه‌خانه و مهندسی رود خلاصه نمی‌شود و شهرداری مشهد در تلاش است تا کشف رود را به بزرگترین پارک جنگلی شهر مشهد تبدیل کند. بنا به اعلام شهرداری، بخش از این رودخانه به وسعت 55 کیلومتر که در حریم شهری مشهد واقع شده است را در اولویت بهسازی و کاشت درخت قرار داده است. مدیر ساماندهی کشف رود می‌گوید: برای کاشت 200 هزار اصله درخت در 17 گونه گیاهی در بستر رودخانه برنامه‌ریزی شده است که تا پایان خرداد ماه مجموعه مساحت درختکاری شده در بستر کشف رود به 480 هکتار می‌رسد. به گفته سلطان احمدی تاکنون 16 کیلومتر از بستر رودخانه ساماندهی شده است و 175 هکتاری درختکاری در آن اجرا شده است. او ادامه داد: به تازگی عملیات مهندسی و کاشت درخت در 300 هکتار از این رودخانه آغاز شده است که تا پایان خرداد 1400 آماده تحویل است.