امیرعلی سردار افخمی، معمار معاصر در پاریس درگذشت

وداع با معمار تهران قدیم

تئاتر شهر، مزار صادق هدایت و ساختمان فعلی مجلس، از آثار سردار افخمی است.

|پیام ما| معمار معاصر ایرانی که تئاتر شهر، مزار صادق هدایت و ساختمان فعلی مجلس، هنر اوست، درگذشت. دیروز خبرگزاری‌ها نوشتند که امیرعلی سردار افخمی، که پیش از انقلاب ایران را ترک کرده و ساکن فرانسه شده بود، به دلیل کهولت سن از دنیا رفته است. او را معمار برجسته تاریخ معاصر و در زمره یکی از بزرگان معماری و مهندسی ایران می‌دانند که نگاهش ریشه در فرهنگ ایرانی دارد.

امیرعلی سردار افخمی در سال ۱۳۰۸ در تهران به دنیا آمد. در سال ۱۳۲۳، وقتی که شاگرد دوره متوسطه بود برای ادامه تحصیلات راهی فرانسه شد و پس از ورود به رشته معماری در مدرسه هنر‌های زیبای پاریس «بوزار»، از دانشجویان شاخص این مدرسه شد. رفته‌رفته سردار افخمی از بنیانگذاران جریان معماری پیشرو در ایران شد. او پس از گرفتن مدرک دکترای معماری از دانشکده هنرهای زیبای پاریس در سال ۱۳۴۲ به ایران بازگشت و در دانشگاه تهران مشغول تدریس شد. بعد از این مدت تدریس را رها کرد و در دفتر خود در تهران «شرکت مهندسان مشاور سردار افخمی» را راه‌انداخت و تمام تمرکزش را بر معماری گذاشت. او کمی قبل از انقلاب دوباره ایران را به مقصد فرانسه ترک کرد، تا فرزندانش تحصیلاتشان را در پاریس ادامه دهند. دیروز اما این خبر همه‌جا پیچید که معمار مشهور در 91 سالگی جان سپرده است.

روز گذشته مجتبی حسینی، معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دیروز در پیامی با تسلیت درگذشت معمار تئاترشهر گفت، او نوشت: «سردار افخمی از معماران پیشرو است که تئاتر شهر یکی از آثار ماندگار و ارزشمندی است که با طراحی زنده یاد سردار افخمی ساخته شده است. معماری و طراحی تئاتر شهر هویت خاص و ممتازی به این بنا داده که همیشه برای هنرمندان و جامعه ایران مورد تحسین و احترام است. سردار افخمی با طراحی تئاتر شهر به عنوان یک بنای فرهنگی و کاربردی برای تئاتر با مشخصه های زیبایی شناسانه، میراث و اثر جاودانی به یادگار گذاشت.»

تئاتر شهر؛ مثل هیچ‌چیز

امیرعلی سردار افخمی را با تئاتر شهر می‌شناسند. روی دیوار این بنای مدور شناخته‌شده تهران، هنوز امضای او هست. سردار افخمی خودش معتقد بود که این بنای شاخص ثبت شده در فهرست آثار ملی، شبیه هیچ چیزی نیست. او در سال 91 در گفت‌وگو با «شرق» درباره ایده ساخت تئاتر شهر گفته بود: «زمین این بنا در گوشه‌ای از باغ کافه شهرداری (پارک دانشجوی فعلی) بود. یادم می‌آید وقتی بچه بودم در زمان رضاشاه باغی آنجا بود. دفتر «فرح پهلوی» از من خواست که در یک گوشه از این باغ ساختمان تئاتر شهر را بسازم. این باغ به گونه‌ای بود که از همه طرف دیده می‌شد؛ هم از طرف خیابان ولیعصر (پهلوی) هم از طرف شمال که باغ قرار داشت، هم از طرف جنوب که کوچه‌ای قرار داشت و هم از طرف شرق…. چون از همه طرف دیده می‌شد به نظر می‌رسید بهترین طرح برای اجرای چنین ایده‌ای، یک ساختمان دایره‌ای است.»

سردار افخمی بیشتر گفته بود که «این ستون‌ها هیچ شباهتی به هیچ چیز ندارد. یادم می‌آید آن زمان مهرداد پهلبد (وزیر فرهنگ وقت) گفت که خوب چیزی به فکرت رسیده. ساختمانی اجرا کرده‌ای که مثل یک تاج است! من گفتم اصلا به تاج فکر نکردم. الان هم که فکر می‌کنم، می بینم این تصور از قبل در ذهنم نبود که طرح نهایی شبیه خیمه یا فرم به خصوص دیگری باشد. این ساختمان شبیه هیچ چیزی نیست. فرم نهایی سازه، در واقع با الهام از خاطراتی که از کودکی از معماری ایرانی داشتم به ذهنم رسید. در سال‌های جوانی جاهای مختلف مملکت مثل شیراز، اصفهان و حتی جاهای دورافتاده را دیدم و در جزئیات ساختمان‌های تاریخی این شهرها دقت کردم. نکته مهم در ساخت این بنا این بود که از همان ابتدا مخالف کاربرد شیشه و تراورتن بودم، به دلیل این‌که این مصالح مناسب آب و هوا و فضای ایران نیست. یادم می‌آید وقتی برای بار دوم از فرانسه به ایران آمدم و می‌خواستم این بنا را اجرا کنم، دیدم بسیاری از ساختمان‌های آن زمان تهران که معمارانی چون حیدرعلی غیایی، هوشنگ سیحون و عبدالعزیز فرمانفرما ساخته بودند از تراورتن و شیشه و آهن بود. این مصالح به نظر من بسیار برای ایران نامناسب هستند. این است که به شخصه در پروژه‌هایم همیشه به دنبال آجر رفتم.»او درباره آجر نما هم توضیح داده بود:‌ «آجرکاری که نمای ساختمان را برای من درست کرد، همان کسی بود که کاشی‌ها را درست کرد. کارگاهش در راه «شاه عبدالعظیم» بود و کاسه و کوزه می ساخت. از او خواستم که آجرهای نقش دار و کاشی ها را بسازد. او هم آجرها و کاشی هایی را که شما الان می بینید، برایم ساخت.»

حجم هندسی بهارستان

ساختمان جدید مجلس اثر مشهور دیگر این معمار است. سردار افخمی در کنار عباس‌قریب، مسعود قاضی‌زاده وکیلی، منصور وکیلی، داریوش فیروزلی و بهروز احمدی، گروه طراحی ساختمان فعلی مجلس شورای اسلامی را پیش از انقلاب تشکیل داده بودند. این بنا در سال ۱۳۵۵ طراحی و پس از پیروزی انقلاب در سال‌های ۱۳۷۶–۱۳۸۰ اجرا شد.

سردار افخمی خود درباره این پروژه در گفت‌وگویی این‌طور توضیح داده بود: «بعد از انقلاب از من خواستند که برای اجرای این ساختمان به تهران بیایم؛ چون طرحش را من داده بودم. خواستند که بیایم ولی من با آن شرایط قبول نکردم؛ چون خودم در فرانسه زندگی و کار داشتم و می ترسیدم بروم ایران و نتوانم هر موقع که خواستم برگردم. اوایل دهه ۷۰ شمسی وزیر جوانی به نام «آخوندی» پیش من در پاریس آمد. خیلی جوان بود. یک نفر هم همراهی اش می‌کرد. آمده بود تا این وزیر جوان را راهنمایی کند. او از من خواست که به ایران بیایم. به من گفت: به شما قول می‌دهم هر وقت خواستید ترتیبی بدهم که به فرانسه برگردید. به هر صورت نرفتم. بعد یک دفعه دیگر هم که مجلس جدید را ساخته بودند، سراغم آمدند. نمای مجلس از شیشه بود؛ با این حال می ترسیدند شیشه اش کنند. یک نفر دیگر از طرف آقای «ناطق نوری» پیشم آمد که پرورش اسب هم می‌کند. آمد و گفت که شما فکر می کنید شیشه می‌شود یا نمی‌شود؟ بردمش موزه «لوور» و آن هرمی را که «ای ام پی» معمار آمریکایی – چینی ساخته، نشانش دادم. این هرم چند سال بعد از آن طرحی که من داده بودم، ساخته شد. به او گفتم این شیشه است و برقش به چشم کسی نمی‌خورد. اول خواستند نما را کاشی بکنند ولی بعد تراورتن کردند؛ در حالی که من دشمن تراورتن هستم.»

تئاتر شهر از نگاه یک طراح صحنه

با درگذشت سردار افخمی انبوهی از خاطرات، برای خانواده تئاتر و علاقه‌مندان این هنر زنده شده است. خسرو خورشیدی، طراح صحنه صاحب‌نام تئاتر که آثار متعددی را در مجموعه تئاتر شهر طراحی کرده، دیروز در همین زمینه با ایسنا گفت‌وگو کرد. او درگذشت علی سردار افخمی را به جامعه هنری و معماری ایران تسلیت گفت و صحبت‌هایش را این‌طور آغاز کرد: «ایشان جزو چهره‌های تحصیل‌کرده، صاحب‌نام و مهندس معمار توانمند ما بود که یادگاری‌های ارزشمندی هم از خود بر جای گذاشت. 

مجموعه تئاتر شهر از نظر زیبایی و تزیینات، بنای بسیار منحصر به فردی است ولی متاسفانه ایراداتی هم دارد که نباید از نظر دور داشت.»

خورشیدی توضیح داد: «وقتی قرار است صحنه‌ای برای اجرای تئاتر درست شود، طراحی آن باید به گونه‌ای باشد که تماشاگر از همه جای سالن دید داشته باشد و به عبارت دیگر، سالن نقطه کور نداشته باشد ولی متاسفانه این نقص در تئاتر شهر و همین‌طور در تالار وحدت وجود دارد. به این معنا که اگر تماشاگر در گوشه سالن بنشیند، نمی‌تواند بخشی از صحنه را ببیند.»

این استاد دانشگاه اضافه می‌کند: «وجود این نقطه ضعف، کار طراحی را برای طراحان سخت می‌کند ولی این کاستی سبب نمی‌شود که جایگاه هنری طراح این بنا زیر سئوال برود چراکه آقای سردار افخمی، آرشیتکتی بزرگ بود و علاوه بر مجموعه تئاتر شهر، ساختمان مجلس را هم طراحی کرده بود ولی آنچه مایه دریغ و حسرت است، این است که ای کاش برای طراحی مجموعه تئاتر شهر با یک طراح صحنه مجرب تئاتر مشورت می‌کرد که اگر این کار را انجام داده بود مجموعه‌ای حرفه‌ای‌تر برای تئاتر کشورمان می‌داشتیم.»

او با تاکید بر ضرورت در نظر گرفتن نکات ایمنی در طراحی و ساخت مکان‌هایی مانند تئاتر شهر که تردد در آن‌ها زیاد است، خاطرنشان می‌کند: تئاتر شهر یک مشکل دیگر هم دارد که این مشکل البته در برخی از تئاترهای دیگر کشورها هم دیده می‌شود؛ به این صورت که در ورود و خروج این مجموعه‌ یکی است و همین مسئله ضریب ایمنی آن را پایین می‌آورد و اگر خدای نکرده اتفاقی مانند آتش‌سوزی یا زلزله رخ بدهد، خطرات بیشتری برای مراجعان به همراه دارد. این هنرمند در عین حال یادآوری می‌کند: «این نکات به معنای کم ارزش کردن کار آقای سردار افخمی نیست چرا که ایشان حدود نیم قرن پیش این مجموعه را طراحی کرده  که همچنان یکی از چشم‌نوازترین بناهای شهر تهران است و زیبایی و معماری منحصر به فردش بر کسی پوشیده نیست ولی امید داریم با یادآوری این نواقص، جلوی تکرار آن را در ساخت و سازهای آینده بگیریم که اگر فردا روزی قرار شد مجموعه دیگری برای اجرای تئاتر ساخته شود، به این نکات توجه کنند.»خورشیدی حرف‌هایش را این‌طور به پایان می‌برد: «امیدوارم روح آقای سردار‌افخمی شاد باشد.ایشان چهره‌ای بسیار محترم بود و دانش بالایی در زمینه معماری داشت و هر چه تعداد این گونه چهره‌ها افزوده شود، کشوری فرهنگی‌تر و آبادتر خواهیم داشت.»