کرمان، کویر، کودتا

عباس تقی زاده

برخی کلمات، با توجه رویدادهای خاص، بار معنایی تازه ای می یابند. «تعلیق» و «هاله ای از ابهام»، دست کم در ادبیات رسانه ای ما از این گروه هستند.
ثبت جهانی کویر لوت با حادثه کودتا در ترکیه، در هاله ای از ابهام قرار گرفت تا این که یونسکو تعلیق اجلاس چهلم کمیته میراث جهانی را رسما تایید کرد. اما بین این هاله و آن هاله و بین این تعلیق تا آن تعلیق با بار معنایی سیاسی، بسیار تفاوت است. هرچند که دامنه تاثیر کودتای ترکیه را تا کلوت های شهداد نیز گستراند. پیرمرد و پیرزن تکابی که قرار بود به افتخار ثبت جهانی کویر، آخرین گرمکِ (خربزه محلی) صحرای ابراهیم آباد را نوش جان کند با خبر کودتای ترکیه و تعلیق ثبت جهانی کویر، حالا خوب می داند که ثبت جهانی، مرزهای روستایش را به پهنای جهان، می گستراند.
قرار بود همین روزها، کویر لوت که بین استان های کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی قرار مشترک است و زیباترین بخش آن در نزدیکی شهداد قرار دارد، به عنوان یک اثر طبیعی، به ثبت جهانی برسد. اما به دلیل کودتا در ترکیه(محل اجلاس یونسکو) این اتفاق تا این لحظه نیفتاده و پرونده کویر ممکن است در اجلاس بعدی یا اجلاس فوق العاده مطرح شود. شاید هم، اجلاس کنونی، رفع تعلیق شود و کویر به ثبت جهانی برسد.
ثبت جهانی کویر، یک بخش ماجراست و وظیفه مسئولان و مردم و سیاست گذاری در این زمینه جنبه دیگر را تشکیل می دهد. هر دو جنبه لازم و ملزوم یکدیگرند. اما سیاست گذاری و برنامه ریزی های اصولیِ کوتاه مدت تا درازمدت، شرط لازم برای عملیاتی کردن و ملموس کردن ثبت جهانی کویر است.
طبیعی است که با ثبت جهانی کویر لوت، توجه جهانی به آن بیشتر و فرصت های جدیدی در راه توسعه و پیشرفت منطقه ای (منطقه ثبت شده) و حتی در سطح ملی گشوده می شود. از دیگر سو با ضعف مدیریت و برنامه ریزی، همین فرصت ها می تواند بر باد رود و در توفان کویری گم شود.
با تقدیر ویژه از تلاش های همه کسانی که در راه ثبت جهانی کویرِ شهداد تلاش کردند امید می رود در صورت ثبت نشدن کویر در اجلاس اخیر، انگیزه علاقه مندان و مدیران کم نشود و توجه به کویر در همه ابعاد تداوم یابد.
هر چند که لوت، گذرگاهی مهم در دوره های تاریخی بوده و در دل خود اسرار زیادی دارد. اما می توان گفت شن های گمنامی از سال 1378 و همزمان با برگزاری همایش ملی شناخت کویر کنار رفت و چهره جدید لوت، نمایان گشت. چهره ای که چون گذشته خشن و ترسناک و سوزان و رعب آور نبود و زیبا و مهربان، گرم و صمیمی بود.
از دی ماه 1378 تا امروز چندین همایش و جشنواره با محوریت کویر شهداد برگزار شد. اما هیچ کدام طعمِ همایش شناخت کویر را نداشت. این طعم ماندگار هم به نگاه علمی به کویر و بخش مقالات و پژوهش ها برمی گردد و هم به تزریق امید و ارتقای مشارکت اجتماعی و حضور مردم در روز حضور میهمانان همایش در شهداد و کویر، به گونه ای که همه شهدادی ها، احساس میزبانی می کردند. احساسی که دیگر به این زیبایی تجربه نشد.
همایش شهداد شناسی، همایش یکروزه کویر در سیرچ و شهداد، جشنواره شبهای کویر و همایش کویر هم نتوانستند چنین اثری ایجاد کنند.
به تدریج، کویری که از ذهن ها خیلی خیلی دور بود نزدیک و دست یافتنی و حتی دم دستی شد تا جایی که هر چه باد و توفان های کویر تلاش کردند زخم های چهره لوت را پاک کنند نتوانستند و امروزه؛ هم زخم تخریب ناشی از مانورها بر چهره کویر مانده و هم ردِ لاستیک خودروها و موتورسیکلت ها و هم رنگ پاشی نابخردانه برخی بر دیواره کلوت ها بی جمعیت ترین شهر کلوخی جهان را نازیبا کرده است.
ساماندهی گردشگری کویر و حفاظت از آن پیش از آنکه به ثبت جهانی نیاز داشته باشد به فرهنگ سازی، برنامه ریزی و نگاه منصفانه به شهداد و مردمش از سوی مدیران و برنامه ریزان و مشارکت فعالانه و دلسوزانه اهالی وابسته است.
فرض را بر ثبت جهانی کویر می گیرم و چند سوال طرح می کنم:
آیا فهم مشترک از ثبت جهانی کویر بین مدیران استانی، شهرستانی، بخش شهداد و اهالی وجود دارد؟ (هم مدیران اجرایی و سیاسی و هم فرهنگی و اجتماعی)
آیا نقشه توسعه و پیشرفت منطقه با محوریت حفظ کویر و گردشگریِ حافظ کویر، طراحی شده است؟
سطح تماس افراد مرتبط با ثبت کویر با همسایگان کویر در چه حد است؟ چه برنامه آموزشی و آگاهی بخش در این خصوص طراحی و اجراشده است؟
تا چه میزان روی عملیاتی کردن این گفته استاندار محترم کرمان(بیان شده در همایش ملی آمایش دفاعی – امنیتی مناطق کویری و بیابانی ایران) که : کویر کرمان می تواند الگوی اقتصاد مقاومتی باشد، کار شده است؟
هدف نهایی از ثبت جهانی کویر چیست و تدوین چشم انداز برای این هدف در چه مرحله ای قرار دارد؟ نسبت بین ثبت جهانی کویر و گردشگری چیست؟
چرا در بحث گردشگری؛ کویر به مناطق سبز و نارنجی و … تقسیم شده است؟ غیر از ارائه خدمات مناسب به گردشگران، چه دلایلی مبنای این تقسیم بندی بوده است؟
با وجود تبلیغات فراوان و بین المللی برای برگزاری ابر ماراتن لوت، با چه دیدگاه توسعه ای، از ابتدا حضور دوندگان در شهر شهداد و استقبال مردم از آن ها در برنامه نبود و بعد از درخواست اهالی، کمیته اجرایی مبادرت به این کار کرد؟ اگر بخواهیم بر دلایل امنیتی تاکید کنیم آیا خودِ این موضوع، ناامنی را دست کم در سطح ذهنی ترویج نمی دهد؟
و اگر هم موانع خاص بومی را لحاظ کنیم مگر می شود گردشگری رونق یابد؛اما گشودگی و انعطاف های بجا و درست فرهنگی صورت نگیرد. (صرف برگزاری یک مسابقه حتی جهانی بدون توجه به ارتباطات مردمی، در حد یک مسابقه می ماند. اما با برقراری این ارتباطات پنجره های جدیدی به روی توسعه منطقه گشوده می شود.)
به چه میزان در انتخاب بخشداران و مدیران محلی در شهداد به توانایی و شناخت آن ها از گردشگری و قدرت برنامه ریزی با نگاه توسعه درازمدت منطقه توجه می شود؟
آیا آسیب شناسی دقیق و علمی از عوامل توسعه نیافتگی منطقه صورت گرفته است؟ به چه میزان موانع بومی توسعه چه در بعد اقتصادی و چه در ابعاد فرهنگی و اجتماعی شناسایی شده اند؟
با توجه به تلاش برای ثبت جهانی کویر و اهمیت گردشگری آن و سفر هزاران گردشگر به شهداد و کویر، چند تابلوی راهنمای مسافران در ورودی های شهر کرمان به سمت کویر نصب شده است؟ آیا اهمیت شهداد در این زمینه از شهرهای دیگر کمتر است که از آن ها نام نمی برم اما مسافر آن چنانی هم ندارند. (هر گاه تصمیم به نصب گرفته شد چند زبانه طراحی شوند.)
اگر بپذیریم حیات و ماندگاری کویر و گسترش نیافتن آن به پشت دیوارِ شهر کرمان، حاصل زیست سختکوشانه همسایگان و همزیستی آنان با کویر است، کویر نشینان در پاسخ به این سوال که: رابطه ثبت جهانی کویر با زندگی شما و وطنتان چیست چه خواهند گفت؟
از طرح سوالات دیگر می گذرم و اعتقاد دارم همین سوال آخر، کلیدی ترین سوال است. پاسخ به این سوال بیش از هر چیزی، میزان موفقیت و شکست برنامه های مرتبط با ثبت جهانی کویر را در عمل، پیش بینی می کند.
به دو دهه قبل برگردیم. کویری داشتیم ناشناخته اما زیباتر، دلنشین تر، پاک تر و امروز، آلوده تر، تخریب شده تر و زخمی تر.
التیام زخم های کویر را در اولویت قرار دهیم. زخم هایی که از مدیریت های موازی و جزیره ای در این حوزه از سال های گذشته بهبود نیافته اند. مدیریت هایی که به درستی ندانستند مسیر توسعه کویر از شهداد و مشارکت کسانی می گذرد که شن، جزیی از غذای روزانه آن هاست.
البته اهالی منطقه، به حفاظت از کویر تاکید دارند. از جمله در سال های گذشته تعدادی از کلوت ها در اثر برگزاری یک مانور، تخریب شدند. اما تلاش تعدادی از فرزندان شهداد همراه با گرفتن عکس و مستندسازیِ تخریب ها و نوشتن طومار به مسئولان کشوری و استانی و انتشار اخبار مرتبط با موضوع، و همیاری مدیران منجر به لغو برگزاری دوباره مانور شد.
همان گونه که مدیران اجرایی و سیاسی استان و مدیران میراث فرهنگی و گردشگری تاکید دارند ثبت جهانی کویر، فقط ثبت یک اثر طبیعی نیست. ثبت جهانی کویر، باید بین کویر و تمام ابعاد توسعه با محور قرار دادن مردم، پیوند برقرار کند.
خلاصه کردن کویر به کلوت های شهداد، رودشور، تپه گندم بریان و نبکاها، نوعی شیء وارگی به ثبت جهانی کویر می بخشد و توسعه منطقه را از ابعاد معنوی(به معنای عوامل فرهنگی – اجتماعی) تهی می کند. ثبت جهانی کویر زمان ارزشمند بیشتر و افزون تری دارد که محله های شهداد و کوچه پس کوچه های تکاب و سیرچ و گودیز و اندوهجرد و چهار فرسخ را به طور متقابل به جهان، پیوند بزند.
لازم است همه هم کویر و سراب و رود شور را ببینیم و هم زمزمه ساربان کاروانیان هزاران ساله را از دل شب های سرمه ای اش بشنویم که در دل شب می خواند و بین خبیص و خراسان و سیستان، راه قافله را می گشاید.
هم کلوت های شهداد را ببینیم و هم ماندگاری دست کم 7هزارساله اهالی را دریابیم. هم بر رونق گردشگری با رعایت حفاظت از کویر همت گماریم و هم داشته های باستانی و تاریخی و ادامه کاوش ها در محوطه های باستانی آن را فراموش نکنیم.
در گرمای کویر، هم آب خنک بنوشیم و هم هنر حفر کهن (قنات) مادی را ارج نهیم. هم پا روی شن های کویر بگذاریم و هم شن های نشسته بر فرش و حیاط خانه اهالی را ببینیم.
هم ستاره های لوت را بچینیم و هم هوشنگ مرادی کرمانی، افسانه شعبان نژاد، واصل کرمانی، آیت ا… قوام و حسین بهزادی اندوهجردی از ستارگان آسمان علم و ادب شهداد را ارج نهیم.
کویر تنها یک جغرافیا نیست. تارِ جغرافیای کویر در پودِ تاریخ و فرهنگ مردمانش، تنیده است. ثبت جهانی کویر در کنارِ تاریخ و فرهنگ اهالی، قدرت بخشی و خوداتکایی آن ها کامل می شود. به عبارتی ثبت جهانی کویر باید به امضای معنوی (غیرمادی) مردم هم برسد تا معنا یابد. امضایی که هر چند معنوی و غیرمادی است؛ اما عینی تر، عملی تر و مشارکت جویانه تر است. امضایی که به ثبت جهانی کویر، طعم زندگی می بخشد.