ترکان خاتون؛ ملکه کرمان

محمد رضا اعظمی

بنیان گذار پلیس مخفی و آگاهی و یتیم خانه و سرای سال مندان قُتلُغ ترکان بزرگ زاده ای بود از قبایل خطا او را حلال خاتون نیز گفته اند.
در اوایل سال های 600 ه.ق که علاء الدین تکش به بلاد ماوراء النهر و ترکستان لشکر کشید. در آن هرج و مرج و جنگ و گریز بسیاری از قبایل و عشایر اسیر و اموال آنان تاراج شد. از جمله ترکان خاتون که در عنفوان جوانی بود، اسیر و در بازار برده فروشان همراه دیگر زنان و دختران اسیر به معرض فروش گذاشته شد.
پیرمرد تاجری اصفهانی او را خریده و چون به ماهیت او پی برد تمام هم و غم خود را صرف تربیت او کرد و ثروتش را به پای او ریخت و به عنوان فرزند خود به تربیتش پرداخت. چون آوازه او در اصفهان پیچید، قاضی اصفهان طالب ازدواج با او شد. از تاجر انکار و از قاضی اصرار تا آن که سلطان غیاث الدین براق حاجب را برای تهیه علوفه به کرمان فرستاده بود و او حاکم کرمان را کشته و شهر را در اختیار داشت به اصفهان آمد. و براق هم از کرمان به طرف اصفهان حرکت کرد و از سویی دیگر هم تاجر به سلطان شکایت کرد که قاضی اصفهان او را تحت فشار گذاشته. سلطان هم دست قاضی را از دامان تاجر کوتاه و خود طالب ترکان خاتون شد و با او ازدواج کرد.
از سویی دیگر در مواجهه با براق حاجب که به اصفهان رسیده و خواستار ازدواج با مادر سلطان شد، از قدرت براق به وحشت افتاد و به عنوان اعتراض به او گفته بود که تو را به این قدرت رسانده و براق جواب داده بود: آن که شما و خانواده خوارزمشاه را به تخت نشانده و سپس با قتل مادر سلطان و سلطان غیاث الدین و تمام خانواده او قدرت به دست گرفته و سر سلطان را به اردوی چنگیز خان فرستاده و اظهار داشته بود یکی از دو دشمنت را از میان برداشته و در مقابل او هم حکومت کرمان را برای او رقم زد و طبق یاسای چنگیز، ترکان خاتون به همسری براق حاجب در آمد. بعد از روی کار آمدن براق و پایه ریزی حکومت قراختاییان و مرگ او پس از چهار ماه قطب الدین محمد 655 ه.ق ترکان خاتون از طرف هلاکو خان به نیابت از طرف حجاج سلطان رسما به حکومت کرمان رسید.
بعد از رفتن حجاج به طرف هند و سیستان ترکان خاتون حاکم بلامنازع کرمان شد.
حکومت ایالت کرمان و دریای مکران از سرزمین ایران کنونی بزرگ تر بود. از کوه های هندوکش تا جزیره خارک را زنی آن چنان مقتدرانه اداره می کرد که کوچک ترین ظلم و جوری به هیچ انسانی نمی رسید. هوش و زکاوت او همراه با دینداری و تقوا زبان زد خاص و عام شده بود. چنان که با ساختن مدرسه قطب آباد(قبه سبز) از سراسر دنیا دانشمندان و فضلا به دربار او به کرمان آمدند و این زمانی بود که اروپا در جهل و بی خبری غوطه ور بود و شهر کرمان مانند نگینی در بین شهرهای جهان می درخشید. از زمان ساخت مدرسه او تا کنون 760 سال می گذرد.
او وقفیاتی برای اماکن خود تعیین و به بیوه زنان در روز صد من نان و به بچه های یتیم روزانه مقرری می داد. او اولین بنیان گذار خانه سالمندان و پرورشگاه و طراح نظام درمان همگانی و تیمارداری(دوران نقاهت) بود. ترکان خاتون با گم شدن مقداری از جواهرات خود در دربار که توسط حاجب خود از آن اطلاع پیدا کرد با استفاده از عطر مخصوص خود که هیچ کس در اختیار نداشت دزد را شناسایی کرده و مادر و دختری که نظافت چی بودند، به دام انداخت. سپس به فکر افتاد که مرکزی را ایجاد و به وسیله مأموران مخفی جلوی بزه کاری را بگیرد.
ترکان خاتون با ساختن بناهای متعدد از جمله بازار که مشاغل همه نوع صنایع دستی بود، حمام، حوض انبار، مسجد و از همه مهم تر شفاخانه (بیمارستان) دست نیازمندان را گرفت و به آن ها دارو و خدمات مجانی ارائه کرد. او با استفاده از وقفیات برای پزشکان و عطارها و داروشناس ها مقرری معلوم کرد که از مردم پول نگیرند.
مارکوپولو در سفری که به کرمان داشته ( مارکوپولو دو بار به کرمان سفر کرد، یک بار در زمان ترکان خاتون و بار دیگر در زمان دخترش پادشاه خاتون) چنین می نویسد:«کرمان؛ شهری آباد و متمدن دارای صنایع متعدد که زنان و دختران آن به کار ابریشم بافی مشغول اند. آن ها با تولید انواع لباس و ملزومات پارچه ای منزل خانه اشراف اروپا و دنیا را تزیین می کنند. صنایعی هم چون فلزکاری و کار چرم مانند تولید زره، شمشیر، کلاه خود، نیزه دان، کمان، زین، یراق، مهمیز، دهنه و لگام در کرمان به وفور یافت می شود. معادنی هم چون فولاد هندی، آهن، فیروزه و معادن دیگر در اطراف این ایالت به چشم می خورد که صنعتگران مخصوص خود را دارد. بعد از ترکان خاتون دومین پادشاه کرمان، دخترش است که از کودکی، او را لباس مردانه می پوشید و «حسن شاه» او را خطاب می کرد که مغول ها به ماهیت او پی نبردند. در آخر هم قضیه آشکار و او را به دربار مغول ها بردند و به همسری «اباقاخان مغول» در آمد و مدت 15 سال در آن جا بود. او زنی پرهیزکار، باسواد، شاعر و خطاطی بی نظیر بود که چندین کتاب و قرآن را کتابت کرد که متأسفانه آن ها در دسترس نیست.
از اوست:
من آن زنم که همه کار من نکوکاری است
به زیر مقنعه من بسی کُله دارم
درون پرده عصمت که تکیه گاه من است
مسافران صبا را گذر به دشواری است
دوران قراختاییان کرمان، دانشمندان زیادی در دوره قراختاییان کرمان ظهور کردند. از جمله؛
1-شهاب الدین فضل ا… توران پشتی
2- تاج الدین سدیدی زوزنی
3- شهاب الدین تاج الدین سدیدی
4- برهان الدین برهان شاه
5- عز الدین کیشی
6- شیخ زاده جهان برهان الحق والدین الباخزری
7- تاج الشریعه
8- برهان الشریعه
9- صلاح الدین حسن بلغاری
10- ظهیرالدین حنفی
11- حافظ الدین
12- ابوالحسن علی الیزدی
13- بها المله والدین الحویزی
14- برهان الدین بن الخلیل کرمانی
15- رفیع الدین ابهری
16- سعید باخزری
17- شمس الدین محمدشاه جعفر سلطان العلما و اعقل الحکما و الاطبا(طبیب معروف دوره ترکان خاتون)
منابع:
تاریخ ایران، اقبال آشتیانی
تاریخ قراختاییان
سفرنامه مارکوپولو
سمط العلی