تمدن هلیل، کهن‌ترین گهواره‌گاه تمدنِ جهان

سید محی الدین طیبی
معمای خط
نمونه هایی از خط بر روی گل رس در «هلیل رود» پیدا شده که به گفته کارشناسان این خط قرن ها قدیمی تر از خط میخی است. این خط یک خط سمبلیک (symbolic) نیست، آثار به دست آمده نشان‌دهنده آن است که این خط در زمره خطوط Linear بوده و در گروه خطوط سمبولیک جای نمی‌‌گیرند. دوم این که خط کشف شده در جیرفت شباهتی به هیچ‌یک از خطوط باستانی دیگر ندارد و می‌توان رواج آن را تقریباً همزمان با اختراع خط سومری دانست. این یافته‌ها تغییرات و دگرگونی‌های زیادی را در باورهای گذشته درباره پیشتازی و سابقه خط در تمدن بین النهرین به وجود آورده است.
باستانشناسان به دلیل منحصر به فرد بودن، این آثار را با نام خط شرقی معرفی کرده‌‌ و امید دارند بتوانند در آینده آن را بخوانند. تا قبل از کشف‌ این نمونه خط‌ها که آن ها را روی چند لوح باستانی پیدا کرده‌ اند، فقط از ۲ خط باستانی میخی و هیروگلیف به عنوان نمونه‌های باستانی یاد می‌شد که اینک باید در آن تجدید نظر کرد. از دیدگاه بسیاری از باستان شناسان، چهار لوح گلی کشف شده در محوطه پیش از تاریخ شهر دقیانوس که بر روی آن‌ها خطوط هندسی کهن‌ترین خط جهان نقش بسته آخرین حلقه هویتی تمدن «ارت» است که دانشمندان در رمزگشایی از آن‌ها ناتوان مانده‌اند. خط تمدن هلیل‌رود، به صورت اشکال هندسی هستند که هیچ‌گونه معادل یا شبیهی ندارند و تاکنون کسی موفق به خواندن آن ها نشده است.
راز مهرهای سر به مهر
مُهرهای یافت شده با نقوش مختلف در منطقه متعلق به بازرگانانی بوده که از نقاط دیگر برای خرید کالا به «جیرفت قدیم» می آمدند و از این مُهر ها برای مُهر و موم کالا ها استفاده می کردند. تعداد زیاد مهرها و تنوع طرح ها نشان می دهد که خریداران زیادی از نقاط مختلف خارج از منطقه به این شهر می آمده اند. چند سالی بود که کارشناسان به اشیایی با فرم مشابه هم (با نقوش مختلف و مزین به نگین های قیمتی) در کشورهای مصر، تاجیکستان، مغولستان، افغانستان و بین النهرین برخورد می کردند، بدون آن که بتوانند مبدأ آنان را پیدا کنند. متخصصان، این اشیاء را «کیف دستی» می نامند و تا کنون هیچ کاربرد خاصی برای این اشیا معلوم نشده بود. اکنون پس از کاوش های «جیرفت» متخصصان پی به مبدأ ساخت این اشیای گران بها برده اند. خانم پیتمن و آقای مجید زاده معتقدند که این اجسام برای وزن کردن دقیق سنگ ها و نگین های گران بها استفاده می شده اند. به دلیل تراکم مهر ها و سنگ وزن ها خانم پیتمن معتقد است که:«جیرفت؛ الدورادوی خریداران سنگ های قیمتی بوده است.»
تجارت جهانی
بدون تردید باید بگویم که گستردگی و تنوع تجارت این منطقه در دنیای باستان همگان را شگفت‌زده کرده است. تمدن جیرفت در زمان خودش از هر سمت و سوی جغرافیایی که در نظر بگیرید، از شرق، جنوب، شمال و غرب با همسایگانش روابط مستقیم تجاری داشته است. در واقع این جا برای همه تمدن‌های اطراف شناخته شده بود و پل ارتباطی بین سکونت گاه‌های بشری در افغانستان، هند، جنوب خلیج فارس و تمدن‌های میان رودان (بین‌النهرین)‌ محسوب می‌شده است.
تنوع گسترده مهرها و اثرات پیدا شده آن ها نشان می‌دهد که این منطقه، مرکزی برای تجارت بازرگانان از تمدن دره رود سند تا تمدن‌های میان‌رودان (بین‌النهرین)‌ بوده است. مواد خام سنگی از جاهایی مثل بدخشان و نقاط دیگر به این منطقه می‌آمده و اینجا به اشیا و ابزار قیمتی تبدیل می‌شده است. ظروف تولیدی در جیرفت را پیش از این در عراق، سوریه، ازبکستان، عربستان و هند یافته‌اند و این نشان دهنده بزرگی صنعت و تجارت در جیرفت و حجم بالای صادرات این تمدن بوده است. می‌توان این نتیجه‌گیری را کرد که تمدن هلیل‌رود، از مراکز اصلی تجارت جهانی در هزاره سوم پیش از میلاد بوده است.
مهد صنعت
نقطه تعجب برانگیز در آثار به دست آمده از تمدن هلیل رود آن است که گلدان های کلرویتی مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد کاملاً برای باستان شناسان ناشناخته نبود. برخی از این آثار پیش تر در ماری Marie جلگه فرات، جلگه سند و سواحل خلیج فارس و حتی تپه یحیی شناسایی شده اند. تشابه بسیار آن ها، متخصصان را به فکر فرو برده است. در این میان پیرآمیه Pierre Amite بی آن که اطلاعی از سر منشأ آن ها داشته باشد، از نوعی سبک بین فرهنگی سخن می گفت. از این پس می دانیم که این اشیا به شکلی صنعتی در جیرفت ساخته شده اند و در تمامی مشرق زمین در نتیجه تجارت منتشر شده اند به همین دلیل می توان این حوزه را به عنوان مهد صنعت در عصر باستان نام گذاری کرد.
ساختمان سازی مدرن
واژه زیگورات، یک لغت میان رودانی (بین‌النهرینی)‌ است و نمی‌دانیم که در اینجا چه نام داشته است. در نگاه اول می‌بینیم تختگاهی است که طبقات پلکانی دارد. مسلم است که این ساختمان‌های پلکانی در جیرفت، قدیمی‌تر از زیگورات‌های تمدن میان رودان هستند.
قدیمی‌ترین زیگورات بین النهرین، مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد است و به تمدن سومری‌ها و شهر اور تعلق دارد که پایه‌اش مربع شکل بوده و 120 متر در 120 متر است. در حالی که پایه ساختمان پلکانی پیدا شده در کناره هلیل‌رود در پایه 400 متر در 400 متر بنا شده و به هزاره چهارم پیش از میلاد تعلق دارد. در ساخت این بنا، بیش از 4 میلیون خشت گلی به کار رفته و تحقیقات ما نشان می‌دهد که در عمق 12 متری تپه‌ها، آثار و لایه‌هایی به مراتب قدیمی‌تر از لایه‌های فوقانی قرار دارد. طبقه اول این ساختمان بزرگ، 90 هزار متر مربع و طبقه دوم، 22 هزار متر مربع مساحت دارد. در تحقیقاتی که در زمستان 2005 با کمک دستگاه های الکتریکی (مقاومت کهربایی ) در تپه باستانی «کُنار صندل» انجام شده، نتیجه مقاومت زمین نشان می دهد که در عمق 12 متری زیر تپه ها آثار و لایه هایی به مراتب قدیمی تر از لایه های فوقانی وجود دارند.
آجرهای پخته به دست آمده در کشفیات این منطقه حتی از نمونه هایی که به تمدن هارپایی (که به تمدنی در نواحی بلوچستان پاکستان و ایران تعلق داشته) نسبت می دهند، بزرگتر و بهترند و آن احتمال این که یکی از مراکز تمدن هارپایی را علاوه بر ایندوس باید در حوزه هلیل رود و جازموریان جست، قوت می بخشد. گذشته از آن که این تنها می تواند به یکی از ادوار تاریخی آن تمدن مربوط شود و چه بسا در ادوار دیگر می توانسته خاستگاه تمدنی مستقل و حتی رقیب برای حوزه «ایندوس» باشد؛ به ویژه این که مطالعات اخیر علاوه بر ارتباط با عیلام و شوش، نوعی ارتباط را بین این منطقه با ترکمنستان و مگان (Magana) و دیلمون (Dilmun) برای ادواری نشان می دهد.
آراتای گمشده
دیر زمانی است که باستان شناسا ن در لوح های گلی یافت شده از بین النهرین به نام تمدنی به نام «آراتا» برخورد کرده بودند؛ اما تا کنون اثری از چنین تمدنی پیدا نشده بود.
در یکی از این الواح «مردوک» پادشاه سومر (هزاره سوم پیش از میلاد) از زبان «ای نانا» بزرگ ترین الهه خدای سومریان، مردم «آراتا» را که به تازگی تحت سلطه سومریان درآمده بودند زنهار می دهد و می گوید که اگر می خواهند پس از شکست تحت سلطه سومر به زندگی خود آزادانه ادامه دهند، باید از گنجینه های گران بهایی که در اختیار دارند به عنوان خراج به او بپردازند.
در یکی از این الواح مسیر فرستاده مردوک برای بردن پیام به نزد مردم «آراتا» چنین شرح داده شده است:«از اوروک به آنشان و از آنشان به سمت شرق باید چندین کوه را پشت سر می گذاشته است.»
پروفسور مجید زاده و هیأت همراه او اعتقاد کامل دارند که این مسیر، مسیری است که فرستاده از سومر به سمت کرانه های «هلیل رود» پیموده است.
سخن پایانی
در پایان باید گفت امروزه، یافته های جیرفت افق دیگری از فرهنگ های شرق را گشوده است. امروزه، کارشناسان و خاورشناسان هم صدا بر یک باورند که در تاریخ مردم شناسی 2 دوره وجود دارد. یکی دوره پیش از کشفیات جیرفت و دیگری پس از کشفیات آن. پس از این کشفیات است که تاریخ تمدن جهان باید از نو نگاشته شود.