سایت خبری پیام ما آنلاین | بادگیر میراث فراموش شده کویر

بادگیر میراث فراموش شده کویر





۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۵، ۲۳:۳۹

بادگیر
میراث فراموش شده کویر

مهدیه عبدالله دخت

این روزها با اینکه به فصل تابستان نرسیدیم؛ اما گرمای هوا احساس می شود. به هر مکان و فضایی که قدم می گذاریم، سیستم های خنک کننده باعث تهویه هوا می شوند. به راستی کمی آن طرف تر وقتی چشم مان به بادگیرهای محله گنجعلیخان می خورد در ذهنم این مورد تداعی می شود که چه راهکار با ارزشی داشتند و الان در هیاهوی گذر زمان و ساختمان ها کمتر چشم نواز بینندگان است.
خنک نگه داشتن خانه در هوای گرم کار آسانی نیست. حتی اگر وسایل خنک کننده را تمام وقت روشن بگذارید و آن را روی خنک ترین درجه تنظیم کنید، باز هم در ساعت هایی از بعدازظهر تابش نور خورشید دمای خانه را بالا می برد. استفاده از سیستم های تهویه مطبوع، اوضاع را بهتر می کند؛ اما هزینه های نصب و راه اندازی و هزینه های برق مصرفی آن زیاد است. به علاوه، سیستم های تهویه هوا از خنک کننده های حاوی ترکیبات کلرینه استفاده می کنند که به نظر می رسد این ترکیبات سبب نازک تر شدن لایه ازن می شود و در گرم تر شدن دمای کره زمین نقش دارد. اما راهکارهای دیگری هم برای خنک نگه داشتن خانه وجود دارد. راهکارهای طبیعی و ساده ای که به کاربردن و اجرای آن ها علاوه بر خنک کردن و کاهش دمای خانه موجب صرفه جویی در مصرف برق هم می شود. یکی از راه های جایگزین برای خنک کردن خانه و استفاده کمتر از وسایل برقی خنک کننده هوا به کاربردن راه های طبیعی است. امروزه باگسترش و توسعه علم و فن آوری، جامعه بشری شاهد ایجاد رشد روز افزون شکاف موجود در ارتباط تنگاتنگ اقلیم و معماری است. چنان که با بهره گیری از راهکارهایی صرفا مبتنی بر تکنولوژی و بدون توجه به اقلیم و شرایط زیست محیطی منطقه، ارتباط میان اقلیم و معماری گسسته شده است.
با توجه به آنکه وسعت عظیمی از کشور ایران را بوم های بیابانی دربرگرفته است، لذا بررسی و یافتن راهکارهایی در ایجاد این پیوند و پاسخگویی به نیازهای منطقه امری ضروری به نظر می رسد. آثار ارزشمند معماری ایرانی که همچنان جزء یکی از بهترین راهکارهای معماری برای طراحی در اقلیم بیابانی محسوب می شوند، که در این میان می توان به عنصری به نام «بادگیر» به عنوان یکی از پدیده های چشمگیر و چند عملکردی اشاره نمود. بادگیرها علاوه بر ایفای نقش در هویت بخشی و زیبایی شناسی بافت، عنصر حائز اهمیتی در زمینه اقلیم بیابانی به ویژه در امر تهویه فضای درونی ساختمان ها و خنک کردن سرداب ها و آب انبار ها و ایجاد جریان هوا محسوب می گردند.
بادگیرها از عناصر تاریخی معماری ایران می باشند که ابداعی مهم در معماری بومی تلقی می شوند.
این عناصر که با رویکرد اقلیمی طراحی گردیده اند، به عنوان یک سیستم سرمایش ایستا شناخته شده اند و تهویه مطبوع را با بهره گیری از انرژی تجدید پذیر باد فراهم می آورند. بادگیر ها با شکل های مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده اند. تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهر های مختلف، از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده می شده و هنوز هم می توان باقیمانده این بادگیر ها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهر هایی مانند بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم خشک نواحی مرکزی مانند کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده کرد. عملکرد بادگیر بدین صورت است که باد مطلوب را گرفته و آن را به داخل اتاق های اصلی ساختمان، آب انبار و یا سرداب هدایت می کند. در بعضی از مساجد حاشیه کویر مانند مسجد قدیمی اردکان و مسجد جامع فیروز آباد در استان یزد دریچه بادگیر درست در بالای محراب قرار دارد. به این ترتیب باد مطلوب وارد بخش های مختلف ساختمان می گردد و باعث تهویه و خنکی آن می شود. در مناطق گرم و خشک مرکزی ایران، به دلیل خشکی هوا، آب سریع تر تبخیر می شود و علاوه بر ایجاد برودت در محیط، باعث افزایش رطوبت نسبی هوا نیز می گردد. در نتیجه هم گرما و هم خشکی بیش از حد هوا را کاهش می دهد و محیطی مطبوع برای ساکنین ساختمان ایجاد می نماید. ولی استفاده از این روش در بادگیر های جنوب کشور که دارای اقلیمی گرم و مرطوب است، ممکن نیست. زیرا اولاً به دلیل بالا بودن میزان رطوبت نسبی و اشباع نسبی هوا از بخار، تبخیر آب به سهولت صورت نمی گیرد و در ثانی اضافه نمودن هوای نم دار به محیطی که هوای آن بیش از حد آسایش انسان مرطوب است، شرایط زیستی را مشکل تر می کند. بدین جهت بادگیر های جنوب فقط از طریق جا به جایی هوای داخل ساختمان، باعث کاهش دمای فضای آن می شوند.
بادگیر ها معمولاً یک طرفه، چهار طرفه و یا هشت طرفه می باشند. در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند. در خانه های مسکونی چهار فصل که دارای حیاط مرکزی هستند، معمولاً بادگیر را در قسمت تابستان نشین ساختمان احداث می کنند و این بادگیر به اتاق اصلی یا تالار و سرداب یا زیرزمین ساختمان مرتبط می باشد. نمونه بارز آن را می توان در خانه بروجردی ها در کاشان ملاحظه نمود. در این قسمت از ساختمان علاوه بر بادگیر، هواکش های تعبیه شده بر روی گنبد تالار نیز به تهویه محیط داخل کمک می کند. در این ساختمان عملکرد خنک سازی بادگیر فقط به صورت جا به جایی هوا صورت می گیرد. البته در مورد سرداب، چون بدنه کانال بادگیر در زیرزمین قرار دارد و لذا قدری مرطوب می باشد، در نتیجه برودت تبخیری نیز به مقدار مختصری در خنک نمودن فضای سرداب تاثیر می گذارد. از خصوصیات دیگر بادگیر می توان از اثر دودکش نام برد. در مواقعی که باد جریان نداشته باشد، هوای گرم داخل بنا صعود می کند و از طریق بادگیر به خارج بنا منتقل می شود و بدین صورت کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار می گردد. هرچند که شدت آن کمتر از مواقعی است که باد در محیط خارج جریان داشته باشد. قطعاً از بادگیر به صورت گذشته نمی توان استفاده نمود و تامین برودت و تهویه ساختمان تنها به وسیله بادگیر دیگر میسر نمی باشد. البته با نصب تور سیمی ریز بر روی بادگیر، مقداری از مشکلات حل می شود. قابل ذکر است که حسن فتحی، معمار نامی مصر در داخل کانال بادگیر هایی که برای ساختمان هایش طراحی نموده، از یک فواره، یک پمپ آب کوچک، چند ورق حلبی سوراخ دار و یک تشت آب استفاده نموده است.
در مواقعی که جریان باد گرم و یا خشک باشد و یا هنگامی که دارای مقداری گرد و غبار است، پمپ آب را روشن می کنند و آب فواره بر روی ورق های حلبی و نهایتاً به داخل تشت آب می ریزد و سپس مجدداً این آب از طریق پمپ به فواره منتقل می شود و بدین ترتیب نه تنها هوا خنک و مرطوب می گردد، بلکه مقداری از گرد و غبار آن نیز کاسته می شود.کماکان می توان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه و برودت ساختمان استفاده نمود. بادگیر می تواند در مواقعی از سال، شرایط آسایش در داخل بنا را از طریق تهویه طبیعی تامین کند و در زمانی که باد دیگر نتواند پاسخگوی خنکی ساختمان باشد، تنها در آن صورت باید از تاسیسات مکانیکی بهره گرفت. این یادگار با ارزش به تدریج از سیمای بافت قدیم و جدید شهر های ایران حذف خواهد شد.

به اشتراک بگذارید:





پیشنهاد سردبیر

مسافران قطار مرگ

مسافران قطار مرگ

مطالب مرتبط

نظر کاربران

نظری برای این پست ثبت نشده است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *