تاریخ نگاری حزب زحمتکشان

• تاسیس حزب زحمتکشان:در روز ۳۰ اردیبهشت ۱۳۳۰ حزب زحمتکشان به دبیرکلی مظفر بقایی کرمانی تاسیس شد. پس از اختلافاتی که در جبهه ملی از بدو تشکیل دولت مصدق به علت ترکیب کابینه به وجود آمد، عده‌ای از همراهان پیشین جبهه ملی از آن جدا شده و برخی از آن‌ها تشکل‌هایی ایجاد کردند. عبدالقدیر آزاد، فراکسیون وطن را تشکیل داد و مظفر بقایی حزب زحمتکشان ملت ایران را به وجود آورد. این حزب از ائتلاف سازمان نگهبانان آزادی که بقایی آن را ایجاد کرده بود، با انشعابیون حزب توده به رهبری خلیل ملکی به وجود آمد.
• سفر بقایی به امریکا همراه با دکتر مصدق:بقایی در ۱۴ مهر ماه ۱۳۳۰ به همراه دکتر مصدق به نیویورک مسافرت کرد که قرار بود در آن سفر مصدق در پاسخ به شکایت انگلیس در شورای امنیت سازمان ملل سخنرانی کند. قبل از این مسافرت بقایی با فینچ، وابسته کارگری سفارت آمریکا درباره مرام حزب زحمتکشان به گفتگو نشست. در این ملاقات بقایی اطلاعاتی درباره منبع مالی حزب و اهداف سیاسی خود ارائه داد و ضمناً درباره اتحادیه‌های کارگری غیرکمونیست به فینچ گزارش داد. بقایی مدعی شد که حزبش حدود ده هزار عضو در تهران دارد و نیز ادعا کرد که در ایران یک میلیون نفر طرفدار حزب او هستند.
• درگیری با حزب توده: چهاردهم آذر ۱۳۳۰ سازمان دانشجویی و دانش آموزی وابسته به حزب توده برنامه تظاهراتی را سازمان دادند که از جلوی دانشگاه تهران آغاز می‌شد و در میدان بهارستان خاتمه می‌یافت. حزب زحمتکشان که تنها سازمان متشکل عضو جبهه ملی ایران به شمار می‌رفت نقش اصلی را در مقابله با نفوذ حزب توده به عهده گرفت. مقابله این دو حزب حوادث خشونت‌آمیزی را به وجود آورد که در ‌‌نهایت نهضت ملی را تضعیف کرد. رهبری حزب توده تظاهرات را برگزار کرد و درگیری شدیدی بین طرفداران این دو حزب پیش آمد.
• درگیری دوم با حزب توده: در هشتم فروردین ۱۳۳۱ نیز به دعوت سازمان جوانان دمکرات وابسته به حزب توده میتینگی به مناسبت پایان هفته جهانی جوانان در میدان فوزیه برگزار شد. پس از برگزاری مراسم شرکت کنندگان به تظاهرات پرداختند، در خیابان‌های فردوسی و نادری زد و خوردی بین تظاهرکنندگان و طرفداران حزب زحمتکشان در گرفت که منجر به کشته شدن دو تن و زخمی شدن بیش از پنجاه تن گردید.
• اختلاف نظر بقایی و ملکی در حزب: در پی مخالفت‌های بقایی با مصدق که مدت‌ها قبل از سال ۱۳۳۱ شروع شده بود دو دیدگاه در حزب زحمتکشان پدید آمد: دیدگاه بقایی که دوران همکاری با مصدق را پایان یافته می‌دید و دیدگاه خلیل ملکی که به تداوم همکاری با مصدق تمایل داشت از ۲۶ تیر ماه ۱۳۳۱ مواضع بقایی در این زمینه علنی شد. در این روز مصدق استعفای خود را روی میز کارش گذاشت و شاه احمد قوام را به جای وی منصوب نمود. در همین روز دکتر عیسی سپهبدی توسط بقایی با قوام دیدار کرد. خلیل ملکی و همراهانش از این ملاقات مطلع شدند و خواستار آن گردیدند که مضمون گفت‌وگوهای سپهبدی با قوام به اطلاع اعضای حزب برسد. بقایی ابتدا تمارض کرد و در بیمارستان خصوصی «رضا نور» بستری شد.
• استعفای بقایی از حزب: در ۲۰ مهر ماه ۱۳۳۱ جلسه حزبی تشکیل شد و بقایی که می‌کوشید از پاسخگویی طفره رود با عصبانیت جلسه را ترک کرد و از حزب استعفا نمود و در خانه نشست.
• اخراج خلیل ملکی از حزب و انشعاب در حزب: هواداران مظفر بقایی پس از استعفای او از حزب، در عصر ۲۲مهرماه ۱۳۳۱ به دفتر حزب ریختند و طرفداران ملکی را پس از ضرب و شتم بیرون رانده و بقایی را از منزل به مرکز حزب آوردند و در اجتماعی ۱۲هزار نفر از اعضای حزب را اخراج کردند. بقایی در اعلامیه‌ای که در روزنامه شاهد منتشر شد علت اخراج خلیل ملکی را کمونیست بودن او عنوان کرد. در پی این اطلاعیه حزب زحمتکشان به دو گروه منشعب شد: حزب زحمتکشان ملت ایران به رهبری بقایی و حزب زحمتکشان ملت ایران «نیروی سوم» به رهبری خلیل ملکی.
• دستگیری بقایی: بقایی در ماجرای قتل سرلشکر محمود افشار طوس رئیس کل شهربانی دولت مصدق نیز ایفای نقش کرد. در ۲۵مرداد بقایی و زهری دستگیر شده و به زندان عشرت آباد انتقال یافتند. زهری فردای آن روز آزاد شد اما بقایی تا کودتا و سقوط دولت مصدق در زندان بود.
• حمله به خانه دکتر مصدق: در ماجرای کودتای ۲۸ مرداد نیروهای حزب زحمتکشان از جمله افرادی بودند که به خانه مصدق حمله بردند.
• قتل رئیس شهربانی کرمان: شعبه کرمان حزب زحمتکشان در روز ۲۸ مرداد با همکاری اوباش آن منطقه سرهنگ سخایی رئیس شهربانی کرمان را با وضع فجیعی به قتل رساند.
• انتصاب مسئول سازمان نظامی حزب: حسین خطیبی پس از ۲۸ مرداد به عنوان مسئول سازمان نظامی حزب زحمتکشان با شاه ارتباطی نزدیک داشت و عزل و نصب‌های ارتش با نظر وی انجام می‌گرفت و نظرات بقایی نیز از طریق خطیبی به شاه منعکس می‌شد.
• تبعید بقایی به زاهدان: بقایی برای رسیدن به نخست وزیری، زاهدی را پیش رو داشت، درگیری با زاهدی و هیاهویی که بر سر انتخابات مجلس هجدهم به راه انداخت باعث شد تا به زاهدان تبعید شود.
• دستگیری مجدد بقایی: بقایی به علت انتشار اعلامیه ای علیه دولت در سال ۱۳۳۹ مجددا دستگیر شد.
• تایید دولت امینی: بقایی پس از آزادی علیه دولت امینی فعالیتی نکرد چنانچه اعضای رده پایین حزب زحمتکشان در این زمینه از او سوال کردند و بقایی در پاسخ اعلام کرد که دولت امینی را تایید کرده و می‌کند زیرا وی اقدامات مالی محال ممکنی را انجام داد و یک عده را از تخت فرعونی به خاک کشید.
• سکوت حزب در برابر وقایع پانزده خرداد: در 18 خرداد 1342بقایی درباره وقایع پانزده خرداد گفت: ما همچنان سکوت خواهیم کرد ولی افراد حزب بایستی تا آنجایی که برایشان تولید خطر ننماید با مردم همکاری و آن‌ها را ارشاد نمایند. اما بایستی همه افراد حزب بدانند که اگر یکی از افراد حزبی زخمی یا دستگیر شود بنده که رهبر حزب و به همگی شما علاقمند نیز هستم برایش فاتحه هم نخواهم خواند.
• نامه حسن آیت به بقایی: سیدحسن آیت عضو حزب در سوم آذرماه ۱۳۴۲ نامه‌ای مفصل و مشروح مشتمل بر۹۴ صفحه به بقایی نوشت. در این نامه گوشه‌هایی از اوضاع و احوال سیاسی ایران و مواضع آیت در برابر آن بیان شده بود. بقایی، آیت را عنصری «کج فکر» لقب داد و فعالیت‌های او را سمپاشی تلقی می‌کرد و حتی لغت «مخرب» هم به القاب او اضافه شد. آیت از دید عناصر قدیمی حزب فردی «جوان»، «پنجه» و «احساساتی» شناخته می‌شد لیکن خود او نوشت که غرضش از نوشتن نامه چیزی جز پیشرفت و اعتلای حزب نیست.
• آغاز به فعالیت مجدد حزب: پس از وقایع پانزده خرداد 1342 فعالیت های حزب در گردهمایی سالانه خلاصه شد. ااز اواسط سال ۵۶ و از زمان دولت دکتر جمشید آموزگار، بقایی بار دیگر فعالانه وارد عرصه سیاست شد.
• رد کردن پیشنهاد نخست وزیری رژیم پهلوی: در اواسط دی ماه ۵۷ بقایی به دیدار شاه رفت اما در پایان ملاقاتش بار دیگر از چاره‌اندیشی دیرهنگام شاه سخن گفت و در ملاقاتی با فرح نیز کار را تمام شده دانست. با قرار گرفتن شاهنشاهی در سراشیبی سقوط، حزب زحمتکشان و بقایی فرصتی را که رژیم برای فرار از سقوط حاضر بود در اختیار آن‌ها قرار دهد، از دست داد.
• اولین دستگیری پس از انقلاب اسلامی: در 21 تیر 1358 ، بقایی به همراه 65 تن دیگر به اتهام توطئه بر ضد انقلاب اسلامی و به جرم مشارکت در کودتای نوژه در کرمان دستگیر ومدتی بازداشت شد و ده روز بعد با سپردن تعهدی مبنی بر اینکه از ایران خارج نشود آزاد شد، اما گردش پرونده مدتی ادامه یافت و بالاخره منجر به برائت او از اتهامات داده شد.
• وصیت نامه سیاسی: بقایی در دوم دی ماه ۱۳۵۸ بقایی در محل حزب زحمتکشان سخنرانی طولانی ایراد کرد که به وصیت نامه سیاسی مشهور شد. او در این سخنرانی بازنشستگی سیاسی خود را اعلام داشت. متعاقب اعلام بازنشستگی طی یک نظرسنجی از اعضای حزب زحمتکشان کلیه آن‌ها مخالفت خود را با این قضیه اعلام کردند.
• انتشار کتاب: از طرف کمیته کرمان حزب زحمتکشان مجموعه‌هایی در دفاع از بقایی منتشر شد، کتاب‌های «در پیشگاه حقیقت» و «چه کسی منحرف شد؟»
• سفر به امریکا: در ۲۷ دی ماه سال ۶۴ بقایی به دعوت منصور رفیع‌زاده به آمریکا رفت.
• بازگشت به کرمان: بقایی اواسط سال ۶۵ به ایران بازگشت و به کرمان رفت.
• دستگیری دوم پس از انقلاب اسلامی: بقایی اول فروردین ۱۳۶۶ در کرمان به اتهام ارتباط با سازمان‌های جاسوسی بیگانه و توطئه علیه جمهوری اسلامی ایران دستگیر شد.
• مرگ حزب: در 26 آبان 1366 بقایی به علت کهولت سن در بیمارستان مهر تهران درگذشت.

منابع:
تاریخچه جبهه ملی، احمد ملکی
عملکرد حزب زحمتکشان ایران، حسین کاوشی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
مظفر بقایی به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات
زندگینامه سیاسی دکتر مظفر بقایی، حسین آبادیان، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی