ساعت ۲ بامداد است و بعضی‌ها خودشان را از کرج به میدان ونک رسانده‌اند تا روزی که می‌توانستند استراحت کنند و کمی بیشتر بخوابند را برای پاکسازی جنگل صرف کنند، کمتر از نیم ساعت تعدامان به ۴۱ نفر می‌رسد و جالب است که اغلب مشارکت کنندگان زن هستند.

کمپین پاکسازی جنگل عباس‌آباد را گروهی از فعالان محیط زیست راه‌اندازی کرده‌اند. اغلب اعضای کمپین کوهنورد هستند از مامان نرگس که خیلی دیر کوهنوردی را شروع کرده اما خیلی زود رکورد قله‌های ایران و بام‌های دیگر جهان را زده تا دیگر اعضای گروه که یا دانشجو هستند یا مدیرعامل شرکت‌های استارتاپی. آنها آمده‌اند تا ببینند چه کمکی از دست‌شان برای خوب شدن حال زمین برمی‌آید. 

یک جفت دستکش کار، یک کاور نارنجی، شن‌کش و گونی‌هایی که زباله‌ها را در آن بریزیم، همه‌ی ابزار کاری است که در اختیارمان می‌گذارند و به گروه‌های ۸ نفره با یک سرپرست تقسیم می‌شویم و کار شروع می‌شود. سرپرست هر گروه بعد از پر کردن هر گونی به وسیله بی‌سیم به سرپرست اصلی خبر می‌دهد تا ماشین‌های زباله برای جمع‌آوری برسند.

جنس زباله‌های پخش شده در جنگل با زباله‌های پخش شده در پارک جنگلی‌های شهری فرق دارند، در پارک جنگلی‌ها اغلب زباله‌ها شامل لوازم پیشگیری روابط جنسی، پایپ‌های مواد مخدر، ته سیگار، بطری‌های پلاستیکی، فلزی، شیشه‌ای و لیوان‌های یک بار مصرف است و در حاشیه جاده‌ای جنگل بیشتر با پوست تنقلات، لوازم جانبی ماشین، لنگه‌های کفش و دمپایی، بسته‌بندی‌های دارویی، بطری‌های پلاستیکی، فلزی، شیشه‌ای، ظرف‌های یکبار مصرف و پسماندهای غذایی روبه‌رو می‌شوید. البته که پاکسازی حاشیه‌ جاده‌های جنگلی خطرناک‌تر از پاکسازی‌های پارک‌های جنگلی است و پیچ و خم جاده و سرعت زیاد ماشین‌ها ممکن است حادثه ساز شوند. 

همچنین استفاده از شن‌کش و دست بردن بین درختچه‌ها و گیاهان پیشرونده در جنگل ممکن است برای جانوران و حیواناتی که در حال استراحت هستند خوشایند نباشد و واکنش‌شان را به همراه داشته باشد. احتمالا کسی که زباله‌اش را از پنجره بیرون می‌اندازد نمی‌داند که ممکن است حتی پوست پفک او و جمع کردن دوباره‌اش برای یک انسان یا حیوان دردسرساز شود.

 واکنش‌ها به کمپین‌های پاکسازی

واکنش ماشین‌های گذری و گردشگران هم جالب است. همان طور که با سرعت حرکت می‌کنند چند بوق ممتد هم می‌زنند یا با صدای بلند داد می‌زنند«دمتون گرم». اما دلشان راضی نمی‌شود برای کمک چند دقیقه‌ای کنار بکشند و آنان هم مشارکتی داشته باشند. البته کسانی هم پیدا می‌شوند که دستمال کاغذی‌شان را بیرون بی‌اندازند و بگویند «بیا، اینم جمع کن».

او فعالیت‌های پاکسازی را آموزشی و ترویجی ارزیابی می‌کند و معتقد است: «زمانی که زباله جمع می‌کنیم بسیاری از افرادی که این حرکت را می‌بینند به نشانه تایید کار شما دستی تکان می‌دهند، بوق می‌زنند، اظهار همدردی یا تشکر می‌کنند. پس مطمئنا کسی که این حرکت را می‌بیند بعید است که زباله‌اش را پراکنده کند، حتی کسانی که زباله را از روی زمین جمع می‌کنند امکان ندارد که در جای دیگری زباله بریزد بنابراین کسانی که در فعالیت‌های پاکسازی شرکت می‌کنند در زمینه‌های دیگری نیز به کنش‌گر محیط زیست تبدیل می‌شوند و با آلودگی مبارزه می‌کنند و در نهایت از مسئولان مطالبه‌گری می‌کنند.»

 تـاکـید کـمپـیـن‌هـای پـاکـسـازی بـه مطالبه‌گری

اما مطالبه‌گری یکی از اقداماتی است که در کمپین‌های پاکسازی روی آن تاکید می‌شود و محمدی در این باره  می‌گوید: ما برای امر مطالبه‌گری است که از اعضای شورای شهر و شهرداری‌ها برای حضور در چنین کمپین‌هایی دعوت می‌کنیم. ما به شهرداری و شورای شهر کلاردشت اعلام کردیم که چنین کمپینی داریم و از آنان برای حضور در این کمپین دعوت کردیم که آنان هم به دلیل حسن نیت و فعالیت‌های قبلی که انجام داده بودیم، پذیرفتند و در این برنامه حاضر شدند. قبل از این برنامه، یکی از اعضای شورای شهر کلاردشت با من تماس گرفت و گفت چه کاری از دست ما برمی‌آید و من هم پاسخ دادم ما از شما چیزی نمی‌خواهیم، فقط اگر ممکن است در این حرکت حاضر شوید و اگر پیامی دارید آن را به گوش اعضای کمپین برسانید.

البته که ما هم حرفی برای گفتن داریم چرا که می‌توان با در نظر گرفتن نکاتی، وضعیت مدیریت پسماند در کلاردشت را بهتر کرد. این کار را بیش از ۳۰ سال است انجام می‌دهیم. بیش از ۲۰ سال است که ارتباط‌مان را کم و بیش با اعضای شورای شهر و شهرداری حفظ کردیم. در این مدت کلاردشت حدود ۶ شهردار عوض کرده است که با هر کدام از آنان با هر گرایش و تفکر سیاسی ارتباط برقرار کردیم و انجام وظایف خودشان را مطالبه کردیم. به همین دلیل فکر می‌کنم برنامه‌های پاکسازی در زمینه مطالبه‌گری موثر است. یکی از اقدامات اعضای انجمن‌های محیط زیستی و افرادی که دلشان برای طبیعت مهین‌شان می‌سوزد، مطالبه‌گری است و زمانی می‌توان به نتیجه ملموس رسید که مطالبه‌گری مستمر داشت.

به گفتهٔ این کنشگر محیط زیست، زباله‌ها تا ۱۲ سال پیش در همین منطقه کلاردشت در دو الی سه دره عمیق جنگل تخلیه می‌شدند که البته هنوز هم اثرات زباله ‌همان سال‌ها را می‌توانیم ببینیم اما بعد از پیگیری‌های فعالان محیط زیست، مسئولان به این نتیجه رسیدند که یک معدن سنگ قدیمی را محصور کنند و زباله‌ها را آنجا تخلیه کنند. «ما نباید فقط با دیدهٔ انتقادی به مسئولان نگاه کنیم. من به عنوان شاهد عینی دیدم که شهرداری در دهه ۸۰ می‌خواست یک سیستم زباله‌سوز در کلاردشت نصب کند اما با مقاومت محلی‌ها روبرو شد چرا که آنان معتقدند با وجود دستگاه زباله سوز هوای محل زندگی‌شان آلوده و زمین‌هایشان خراب می‌شود. 

در شمال ایران در استان‌هایی مثل مازندران و گیلان ما زمین‌های بیابانی نداریم تا مثل منطقه کهریزک تهران بتوان زباله‌ها را در آن دپو کرد، به همین دلیل استانداری‌ها و شهرداری‌ها محدودیت‌هایی دارند. همین که جایی مثل یک معدن متروکه را محصور کرده‌اند خیلی اتفاق مهمی است چرا که حیوانات نمی‌توانند وارد آن محدوده شوند و زباله‌های خطرناک را بخورند. در دهه ۸۰ که با مسئولان و محیط بانان بازدیدی از جنگل داشتیم، یکی از محیط بانان می‌گفت حیواناتی را در طبیعت می‌بینیم که بدون دلیل مرده‌اند و با کالبدشکافی برخی از آنان زباله‌های خطرناکی از جمله تیغ در معده‌شان پیدا کردیم. 

با دپو کردن زباله‌ها در یک نقطه، همان منطقه آلوده  و مناطق دیگر حفظ می‌شوند. ما در فاصله مکارود تا عباس‌آباد نزدیک به ۴۰ کیلومتر جنگل هیرکانی با اصالت و ارزشمند داریم و قرار نیست زباله‌ها در تمام این مسیر پخش شوند. باید نقطه‌ای را به عنوان زمین سوخته در نظر گرفت و زباله‌ها را همان جا دپو کرد و از پراکنده شدن آن جلوگیری کرد. اجرای پاکسازی کوهستان، ساحل یا هر نقطه دیگر یک برنامهٔ نمایشی نیست بلکه یک برنامه موثر اجتماعی و یک کنش فعالانه محیط‌زیستی است و اثربخشی چند وجهی دارد.»

 ذوق زدگی از تمیزی جنگل

همفکران محمدی در کمپین پاکسازی طبیعت بسیارند، حتی یکی از بازنشستگان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری ۱۵ سالی می‌شود که به یک فعال محیط زیست تبدیل شده و با هر کمپینی برای پاکسازی و حال خوب زمین همراه می‌شود. ۳۱ سال در سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کار کرده و حقوق ۱۲ میلیون تومان بازنشستگی‌اش فقط کفاف پنج روز از زندگی‌اش را می‌دهد به همین دلیل کارت بانکی‌اش را به دختر کوچکش داده و خودش و همسرش روی زمین‌هایی که از پدرش به ارث برده کار می‌کنند و زندگی‌شان را با پولی می‌گذرانند که از کشاورزی به دست می‌آورند. از جان و دل کار می‌کند، حواسش به همه چیز است، از پر کردن گونی‌های نصف و نیمه گرفته تا توزیع آب و آبمیوه به اعضای کمپین پاکسازی. لبخندش از روی لبانش نمی‌افتد و همسرش را هم در همه برنامه‌ها با خودش همراه می‌کند. دخترانش را هم یک بار برای پاکسازی آورده اما تمایلی به این کار نشان نداده‌اند. قدم به قدم جنگل را می‌شناسد و بعد از پاکسازی از همه بخش‌ها عکس می‌اندازد و از تمیزی جنگل ذوق می‌کند. با اینکه می‌داند همه این تمیزی‌ها یک هفته دوام می‌آورد اما به آینده امیدوار است، به اینکه روزی برسد که گردشگران و مردم زباله نریزند و از جنگل مراقبت کنند.

آلودگی جنگل دلایل مختلفی دارد. برخی دلیل آن را تابلوهای هشدار دهنده و برخی دیگر نبود سطل زباله و وجود دکه‌ها و رستوران‌های حاشیه جاده می‌دانند. برخی معتقدند یکی از کسانی که از زباله‌های مسیر سود می‌برند صاحبان همین کلبه‌ها و رستوران‌ها هستند، چرا که مردم ترجیح می‌دهند برای نشستن زمان کوتاه، آلاچیق یا صندلی‌هایی که کنار همین کلبه‌ها هستند را انتخاب کنند تا جایی که حجم زیادی از زباله اطرافش ریخته شده است.

محمدی هم مانند شهردار کلاردشت مخالف وجود سطل زباله در جنگل است. او معتقد است در محیط‌های خارج از شهرها و روستا نباید به هیچ عنوان از سطل یا مخزن زباله استفاده شود چرا که این امر موجب تنبلی افراد می‌شود و مستلزم حمل و نقل و نیروی کار زیاد است و هزینه بزرگی را به شهر و در نهایت هم به کشور تحمیل می‌کند. هر کسی که به مسافرت یا تماشای طبیعت می‌رود وظیفه دارد زباله‌هایش را به محل مبدا برگرداند.

بنا بر اظهارات اعضای شورای شهر کلاردشت، حجم زباله‌های تولیدی این شهر در تابستان و ایام تعطیل چندین برابر بیشتر از روزهای عادی می‌شود. محمدی در این باره پیشنهاد دریافت عوارض زباله را مطرح می‌کند و توضیح می‌دهد: باید در ابتدای آزادراه‌های منتهی به استان‌های گیلان، مازندران و گلستان، درست جایی که عوارض آزادراهی را دریافت می‌کنند، مبلغ معناداری حدود ۵۰۰ هزار تومان هم به عنوان عوارض محیط زیستی گرفته شود. معمولا هر ماشینی برای یک شب اقامت در یک شهر حداقل باید بین ۳ تا ۴ میلیون تومان هزینه کند و می‌تواند ۵۰۰ هزار تومان هم به عنوان ودیعه برای عوارض زباله پرداخت کند و پس از آنکه زباله خود را به مراکزی که در نظر گرفته شده است برگرداند مبلغ ۴۵۰ هزار تومان از پولش را پس بگیرد و ۵۰ هزار تومان دیگر هم صرف بازیافت و حمل زباله‌شان تا محل دپو شود. 

این تجربه در کشورهای مختلف عملی شده و موفق هم بوده است. این فرآیند اصلا کار دشواری نیست. به هر حال دولت‌ها با کمبود بودجه مواجه هستند و دلیلی ندارد بخش بزرگی از شهرداری‌ها صرف مدیریت پسماند گردشگر شود، چرا که این حرکت یک عمل ظالمانه است و در هیچ کجای دنیا وجود ندارد برای مثال در شهری مانند واشنگتن بر اساس حقوق هر شهروند مبلغی برای مدیریت پسماند دریافت می‌شود. ما باید مسئولیت زباله‌های خودمان را بپذیریم. فرهنگ‌سازی‌ها همیشه با کار‌های ترویجی صورت نمی‌گیرد و گاهی نیازمند سخت‌گیری‌های قانونی است.  

 مسئولان چه گفتند و چه شنیدند؟

حوزه کاری شهرداری، از شهر کلاردشت تا محدوده رستم آباد است و جنگل عباس‌آباد حدود 15 کیلومتر از حوزه شهری فاصله دارد با این وجود هر بار که کمپینی اتفاق می‌افتد و فعالان محیط زیست بانی کار پاکسازی می‌شوند، شهرداری نیز در کنار آنان قرار می‌گیرد.  به گفته مسعود میارنعیمی شهردار کلاردشت، معمولا حدود 6 بار در سال فعالان محیط زیست عمل پاکسازی زباله را در منطقه کلاردشت انجام می‌دهند اما نظمی که در این دوره از پاکسازی انجام گرفته و حجم زباله‌ای که جمع‌آوری شده بی‌سابقه بوده و شاهد یکی از باکیفیت‌ترین اقدامات بودیم.

او می‌گوید: شهرداری این آمادگی را دارد تا با هر کمپینی در این زمینه مشارکت کند. پیشنهادی هم از اعضای کمپینی که جنگل را پاکسازی کردند مطرح شد تا تابلوهایی در راستای فرهنگ سازی در حاشیه جاده جنگل طراحی و نصب شود تا مردم زباله نریزند. پیشنهادات دیگری هم مطرح شده که باید به آن فکر کرد. برخی هم پیشنهاد دادند سطل زباله در جنگل‌ها گذاشته شود که چون در جمع‌آوری آن با مشکل روبرو می‌شویم و ممکن است این سطل‌ها به دره پرتاب یا سرقت شوند به همین دلیل این موضوع منتفی شد.

 مردم همکاری نمی‌کنند

شهرداری کلاردشت کار آموزش تفکیک زباله را خانه به خانه انجام داده و حتی سطل‌های زباله تر و خشک را هم جدا کرده است اما به گفتهٔ رئیس شورای شهر کلاردشت همکاری لازم از سوی مردم انجام نمی‌شود.

«شهریار غفاری»، در این‌باره می‌گوید: بیشترین و سخت‌ترین کار شهرداری جمع‌آوری زباله است. متاسفانه بیشترین آسیب از سوی دهیاری‌ها به شهرداری وارد می‌شود. ما ۲۱ روستا داریم که همه زباله‌هایشان را همان‌جایی می‌ریزند که شهرداری دپو می‌کند بنابراین همه مسـئولیت‌ها به دوش شهرداری است. هر مـاه بیـش از ۶۰۰ میلیون تومان برای حمل‌و‌نقل و استهلاک ماشین‌آلات حمل زبــالـه شـهـرداری هـزینره مـی‌شـود. نشست‌های متفاوتی هم با سرمایه‌گذاران برگزار شده اما چون حجم زباله کلاردشت در ایـام عـادی و روزهـای تعطـیل و گردشـگری‌پـذیر تفـاوت چشـمـگیری می‌کند، بحث جمع‌آوری و تفکیک زباله مقرون به صرفه نیست.

کمپین پاکسازی جنگل عباس‌آباد در مدت زمان ۵ ساعت، مسافتی ۴ کیلومتری را پاکسازی و حدود ۱۷۰ گونی ۵۰ لیتری زباله جمع‌آوری کرد؛ این آماری است که  «ایمان آذیش»، کوهنورد و پیشنهادکننده برگزاری این برنامه مطرح می‌کند و هدف از  پاکسازی جنگل را جلب توجه مردم به ضرورت رعایت اصول گردشگری مسئولیت‌پذیر و فراهم کردن فرصتی برای گفت‌وگو با مدیران شهر کلاردشت درباره معضل دفع پسماند در این منطقه عنوان می‌کند.