کار کودک کم نشده، تعداد کودک کم شده 

«‌پیام‌‌ روشنفکر»، پژوهشگر و استاد دانشگاه، نخستین سخنران این نشست بود. او کودک کار را طبق تعریف سازمان‌ملل این‌گونه شرح داد: «تعریف کار کودک وابسته به سن و ساعت است و حتی کار غیراقتصادی را هم شامل می‌شود.»

روشنفکر کار کودک را به هرمی تشبیه کرد که کف آن  و حدود ۷۰ درصد را کودکانی که در گروه کشاورزی مشغول به کار هستند، تشکیل می‌دهند. طبقۀ دوم این هرم را گروه کودکانی تشکیل می‌دهند که در خدمات مشغول هستند. در طبقۀ سوم نیز کودکان مشغول در صنعت حضور‌ دارند و در‌ رأس هرم، کودکان کار خیابانی هستند.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: این نقشه تا سال ۲۰۱۷ نیز خوب پیش رفت؛ اما همان‌جا دچار توقف شد و بعد از شیوع کووید ۱۹، روی‌کارآمدن احزاب نئولیبرال و تغییر اقلیم، این مسئله افزایش نیز پیدا کرد. این افزایش به‌گونه‌ای چشم‌گیر بود، که سازمان ‌ملل سال ۲۰۲۱ را سال حذف کار کودک نام‌گذاری کرد. در ادامۀ این روند، سازمان ‌ملل شعار خود‌ را از حذف کار کودک به حذف مؤثر کار کودک تغییر داد. سازمان‌ملل سن و ساعت را دو متغیر مهم برای تشخیص میزان کار استاندارد برای کودکان زیر ۱۸ سال اعلام کرد. ساعت کاری براساس سن به این صورت اعلام شد که برای بالای ۱۵ سال ۸ ساعت کار مجاز است، اما برای گروه ۱۲-۱۴ و ۱۰-۱۲ از حدی کم‌تر باشد که به درس و روان کودک آسیب نزند؛ در حد یک یا دو ساعت مجاز است. حتی کار خانه هم بیش‌از ساعتی مجاز نیست؛ زیرا که با کار بیرون برابری می‌کند.

این پژوهشگر حوزۀ کودک، با اشاره به این نکته که کودکان کار به چند دسته تقسیم می‌شوند که در دو گروهِ کاری مشغول هستند، افزود: کودکان کاربین ۵ ‌تا ۱۷ سال سن  دارند که در سه گروه تقسیم‌بندی می‌شوند: اول گروهی که نه مدرسه می‌روند و نه کار می‌کنند. گروه دوم شامل گروهی هستند که مدرسه نمی‌روند، اما کار می‌کنند و گروه سوم گروهی هستند که هم کار می‌کنند و هم به مدرسه می‌روند.

به‌گفتهٔ «روشنفکر»، مسائلی مانند تغییراقلیم یا مهاجرت از کشورهای اطراف و توسعه‌یافته یا نیافته‌بودن آن کشور، در میزان کار کودکان تأثیرگذار است: «در ایران طبق گزارش‌های سامانۀ رفاه ایرانیان، این مسئله رو به کاهش بوده است. از دلایل قابل‌بررسی این کاهش، کم‌شدن کودکان است و نه سیاست‌گذاری‌های هدف‌مند تأثیرگذار؛ یعنی تعداد کار کودک کم نشده، تعداد کودک کم شده است. کاهش نرخ زادوولد و پیرشدن جمعیت شهری خصوصاً در کلان‌شهرهای ایران، یکی از دلایل کم‌شدن کودکان کار است.»

این استاد دانشگاه دربارۀ تاریخچۀ تعهدات جامعۀ بین‌المللی به مسئلهٔ کار کودک نیز سخن گفت. او دراین‌باره بابیان‌اینکه این تعهدات از قرن ۱۸ و در‌ آثار «چارلز‌ دیکنز» نویسندۀ معروف انگلیسی شروع شد، افزود: در جنبش کارگری قرن ۱۹ به‌طور پررنگ و جدی‌تر ادامه یافت و در قرن ۲۰ پس از جنگ جهانی اول، سازمان جهانی کار تشکیل شد و‌ پس از جنگ جهانی دوم با تشکیل سازمان‌ملل، مسئلۀ کار کودک خیلی جدی مورد تمرکز قرار گرفت و پیمان‌نامۀ حقوق کودک در سال ۱۹۸۹ تصویب شد که در این کنوانسیون نوشته شده است که باید از دو چیز ممانعت شود: استثمار اقتصادی کودک و هر فعالیتی که باعث شود کودک از تحصیل، رشد، آموزش و کودکی‌اش باز بماند. یک‌سری قواعد و میثاق‌ها ایجاد شد که کشورها کم‌وبیش به آن پیوستند؛ در مورد کشور ما، قانون کار برای ۷۰ سال پیش است، ولی پیوستن ایران به کنوانسیون از دهۀ ۷۰ بوده است.

 او اضافه کرد: در قانون اساسی ایران مواردی گفته شده است؛ مثل حق برخورداری هر فردی از آموزش رایگان و برخورداری از حق حمایت اجتماعی. در اصل ۲۹ به موضوع مهمی اشاره می‌شود: اینکه اگر فرد بزرگسال بتواند جوری کار کند و درآمد داشته باشد که بتواند خانواده را حمایت کند، دیگر احتیاج به کارکردن نفر دومی نباشد. در برنامه‌های توسعه خصوصاً برنامۀ پنجاه و هفتم، مبحث کار کودک به میان می‌آید که می‌گوید بعد از ۵ سال باید کار کودک را از وضع موجود به ۲۵ درصد برسانیم که می‌شود گفت اصلاً اجرا نشد. 

روشنفکر با اشاره به این نکته که در مورد کار کودک ۵ کنفرانس بین‌المللی برگزار شده است، گفت: آخرین کنفرانس در سال ۲۰۲۲ بود که در آن برنامه‌ای عملی پیشنهاد داده شد. ۵ راهبرد و ۴۹ برنامۀ اجرایی که به راهبردها اشاره می‌کنیم. ایجاد کار شایسته که اگر یک بزرگسال داشته باشد، نیاز به کار بقیۀ اعضای خانواده نیست و فقط شامل درآمد بالا نمی‌شود، بلکه شامل مواردی چون بیمۀ بیکاری‌، حقوق خانواده و غیره می‌شود. یکی از اصلی‌ترین راه‌های حذف کار کودک همین است. تأکید بر پایان‌دادن کار کودک در بخش کشاورزی، تأکید بر پایان‌دادن به بدترین اشکال کار کودک، حق تحصیل. بخش زیادی از کودکان خارج از تحصیل مشغول به کارهستند و آن‌هایی که مشغول نیستند نیز، مستعد ورود به حوزۀ کارند و ایجاد نظام حمایت اجتماعی مؤثر، که قبل از همۀ موارد بالا سیستم حمایت اجتماعی را باید ایجاد کنیم.

کودکان کار، هم دلسوز می‌خواهند هم قانون

«پریسا پویان» فعال حقوق کودکان هم، یکی دیگر از سخنرانان این نشست بود که در زمینۀ روان‌شناختی و اجتماعی کار کودکان در جامعه صحبت کرد. او با اشاره به اینکه باید در مواجهه با مسائل اجتماعی چشم‌انداز دور و نزدیک داشت، از تروماهایی سخن گفت که به این کودکان آسیب وارد کرده و می‌کند.

پویان از تروماهای سخت کودکی شروع کرد که اثرات درازمدت خواهند داشت. او اضافه کرد: تروما به معنای شکست، ناامیدی، احساس بی‌لیاقتی و بی‌کفایتی است که در شرایط سخت برای انسان‌ها خصوصاً در دوران کودکی پیش می‌آید. چیزی که این بچه‌ها هرروزه تجربه می‌کنند، در محیط‌های خانواده، در محیط کار و هرجایی که هستند. اقسام تروما که شامل سوء‌استفاده جنسی، جسمی، فیزیکی، عاطفی، بی‌توجهی فیزیکی و عاطفی، ازدست‌دادن والدین، مشاهدۀ خشونت خانگی، اعتیاد یکی از اعضای خانواده، افسردگی یا بیماری روانی یکی از اعضای خانواده است که روان‌شناسان معتقدند، هرکسی از 6 تا 10 تا را هم تجربه کرده باشد، به کمک جدی احتیاج دارد.

این فعال حقوق کودکان افزود: اگر فقط حتی یک بزرگ‌تر امن در کنار کودک باشد، می‌تواند از آسیب این مسائل به‌شدت بکاهد. بزرگ‌تر امن مانند داوطلبان متخصص؛ داوطلب صِرف برای کار با کودک کفایت نمی‌کند. کسی که با کودک کار می‌کند، باید تخصص داشته باشد، از آسیب اطلاع داشته باشد و بتواند طبق آن با کودک همراهی کند یا برگزاری طرح مدارس آگاه از آسیب. 

پویان با بیان اینکه این کودکان همان‌طور که نیازمند دلسوز هستند به‌شدت نیازمند قوانین هم هستند، گفت: البته نه با سخت‌گیری، با صلح و بدون خشونت؛ نگاه باید نگاه تخصصی باشد، خصوصاً اگر قرار باشد که این بچه‌ها به آرامش برسند. بچه‌ای که دیده و شنیده نمی‌شود، در روز چندبار می‌میرد. وقتی ما پشت چراغ قرمز شیشۀ ماشین را بالا می‌دهیم، انگار که او را کشته ایم. این بچه چندبار‌در روز این بی‌اعتنایی را می‌بیند؟ پس طبیعی است که ناهنجاری‌های رفتاری داشته باشد و حتی در‌آینده اگر جنایتی را هم مرتکب شود، احساس گناه نمی‌کند و عذاب‌وجدان ندارد. می‌توانیم در مواجهه با کودکان کار تلاش کنیم با آن‌ها چشم‌درچشم نشویم. این به‌معنای ندیده‌گرفتن نیست؛ به‌معنای روبرگرداندن نیست؛ می‌توان خیلی ساده یا ارتباط نگرفت یا با رد درخواستش او را رد کرد؛ اما ندیده نگرفت. طیف دیگر این برخورد‌ها، دلسوزی بیش‌ازحد و پول‌دادن بی‌دلیل است.

او بابیان‌اینکه کودک کار محصول فقر است، گفت: بارها گفته‌ام این‌ها بچه‌های باند نیستند، فقط فقیرند. اما به معنی این نیست که اگر می‌خواهد چیزی به ما بفروشد یا خدماتی بدهد، به او از سر ترحم پول  بدهیم. زیاد دیده‌ام افراد با این بچه‌ها صحبت می‌کنند و با شنیدن داستان‌های بچه‌ها از سر دلسوزی پول می‌دهند، بدون اینکه از خدماتش بهره‌ای ببرند. پول اضافه او را تشویق می‌کند و به‌سمت تکدی‌گری و دروغ می‌کشاند. 

او دربارۀ دادن خوراکی به این کودکان نیز به یک تحقیق پژوهشی اشاره و اضافه کرد: تحقیق جالب «دکتر‌ هومن نامور» که روی ۳۵۰ کودک کار انجام داده است، نشان می‌دهد که این بچه‌ها به‌شدت از این کار بیزار هستند و خشمگین می‌شوند. در همین تحقیق دکتر نامور، تصویربرداری از این کودکان نیز بررسی شده که پسرها خیلی راحت‌تر می‌پذیرند که از آن‌ها عکاسی یا فیلم‌برداری شود، برعکس دخترها، آن‌هم به‌دلایل و مسائل سنتی علاقه‌ای به آن ندارند.

پویان در ادامه گفت: به این بچه‌ها برچسب نزنید. نه به آن‌ها و نه به والدین آن‌ها. نه‌تنها فقر مالی، بلکه فقر سواد اجتماعی نیز ممکن است موجب شود که والدین، کودکان خود را به سرکار بفرستند؛ اما جلوی بچه‌ها این کار را نکنید. من و شما هم شاید در شرایط آن‌ها اگر بودیم، همین کارها را انجام می‌دادیم؛ چه در جایگاه کودک و چه والد. به حریم شخصی آن‌ها احترام بگذاریم. این کار یا آن‌ها را به دروغ وامی‌دارد یا موجب می‌شود که راحت به همۀ انسان‌ها اعتماد کنند. کسی که کودک کار را سوار ماشین خودش می‌کند و می‌چرخاند، این را برای بچۀ خودش نیز می‌پسندد؟ که کودک به همۀ انسان ها اعتماد کند؟ آیا این انسان واقعاً امن است؟

این فعال حقوق کودکان دربارۀ برخورد با کودکان کار از اهمیت تمرین گفت. او اضافه کرد: قبل از برخورد با بچه‌های کار، تمرین کنید؛ لبخندزدن، صبوربودن و برچسب‌نزدن را تمرین کنیم. اگر من بزرگسال نتوانم خشم خودم را در مقابل کودک کنترل کنم، چگونه می‌توانم از او توقع داشته باشم که خشم خود را نشان ندهد؟

در پایان این نشست، کتاب  «پایان دادن به کار کودک خیابانی» که با حمایت و پژوهش‌های مؤسسه‌های «مهر‌و‌ماه» و «رحمان» منتشر شده، رونمایی و معرفی شد.