گزارش «پیام ما» از دلایل کاهش جمعیت روستایی کشور
شهرزایی ِ روستاها
فقط در دوره چهارساله دولت دوازدهم تقریبا هر هشت روز یک شهر از ارتقای روستاها در نظام تقسیمات کشوری متولد شده است و اضافهشدن ساکنان این روستاها به جمعیت شهرنشین، به اشتباه مهاجرت تلقی شده است
![شهرزایی ِ روستاها](https://payamema.ir/pubfiles/2023/05/5-4-1.jpg)
۱ خرداد ۱۴۰۲، ۰:۰۰
یک چالش، دلیل و زمینۀ برنامهریزیهای جدید توسعۀ روستایی از سوی دولت طی بیست سال گذشته شد. این چالش همواره از سوی دولت و گروه وسیعی از کارشناسان بهعنوان مهاجرت روستاییان به شهر، خالی از سکنه شدن روستاها و آبادیها و پیامدهای ناشی از آن اعلام میشد. مهاجرتی که نرخ آن براساس نوسان آمار جمعیتی طی هر دوره سرشماری برآورد شده است. اما شاید نکتۀ جاماندهای وجود داشته باشد. سؤالی که پاسخ به آن میتواند آمار مهاجرت روستاییان به شهر را دستخوش تغییر جدی کند. به نظر آنچه در برآوردهای بسیاری کارشناسان و تحلیل آماری دولت جامانده است، افزایش روستاهای شهرشده و یا روستاهایی که بهصورت اقماری به شهر پیوستهاند، باشد. همچنین، شمار سکونتگاههای بدون کد که زیست روستایی دارند، اما معمولاً در سرشماریها جزو جمعیت شهرهای نزدیک به حساب میآیند نیز در محاسبه این نرخ لحاظ نشده است.
دیماه سال گذشته برای آخرینبار برآوردهای دولت از میزان مهاجرت روستایی اعلام شد. نرخی که از سوی خبرگزاری ایسنا به عنوان رشد ۳۰۰ درصدی مهاجرت از روستاها منتشر شد. این خبرگزاری به نقل از «محمدهادی منصوری»، مشاور معاون رئیسجمهوری در مورد حاشیهنشینی و مهاجرت از روستاها نوشت: «در سال ۵۵ با شروع اصلاحات ارضی و اوجگرفتن مهاجرت روستاییان به شهرها، ۳ میلیون و ۲۶۵ هزار خانوار در مناطق شهری و ۳ میلیون و ۴۴۶ هزار خانوار در مناطق روستایی زندگی میکردند که براساس سرشماری سال ۹۵ تعداد خانوارهای شهری نسبت به خانوارهای روستایی ۳ برابر شد و همچنین، بهازای ۱۸ میلیون و ۱۲۵ هزار و ۴۸۸ خانوار شهری، ۶ میلیون و ۷۰ هزار خانوار در مناطق روستایی زندگی میکنند که این آمار بیانگر رشد ۳۰۰ درصدی مهاجرت از شهرها به روستا است.»
هر روستا، 300 نفر
منصوری اعلام کرده بود: «از ۸۴ میلیون نفر جمعیت کشور حدود ۲۶ درصد معادل ۲۰ میلیون نفر را جمعیت روستایی و یک میلیون نفر را جمعیت عشایری تشکیل میدهد و ۷۴ درصد مابقی جمعیت حدود ۶۹ میلیون نفر جمعیت شهری هستند. در حال حاضر براساس آمار، رقم میانگین جمعیت هر روستا حدود ۳۰۰ نفر است. ۲۶ درصد جمعیت غیر شهری کشور در ۶۲ هزار آبادی و روستا ساکن هستند که از این تعداد روستا، ۳۹ هزار روستا جمعیت بالای ۲۰ هزار نفر و ۲۳ هزار روستا دارای کمتر از ۲۰ خانوار است. روستاهای کمتر از ۲۰ خانوار بهدلیل نبود امکانات و عدم تأمین نیازهای ساکنین مستعد مهاجرت هستند.»
تقریباً تمام شهرهای کمتر از 10 هزار نفر، پیش از آن روستای مرکزی یعنی مرکز بخش یا دهستان بودهاند که افزایش آنها ۸۲.۵ درصد از افزایش کل شهرهای کوچک را تشکیل داده است. همچنین، برخی از شهرهای کوچک 10 تا 25 هزار نفری، پیش از این، روستاهای پیرانشهری یا در پیرامون مادرشهرها بودند
بنابر آنچه در این خبر منتشر شده است، در بازۀ سالهای ۹۵ تا ۹۸ بهدلیل رشد جاذبههای گردشگری در روستاها و توسعۀ اقامتهای روستایی و بومگردی نیز مهاجرت معکوس رشد داشته است، ولی با شیوع کرونا و تحتالشعاع قرارگرفتن گردشگری، این رشد متوقف شد. همچنین آمار و سرشماری سازمان نفوس و مسکن در سال ۹۰ تأیید میکند که اولینبار بعد از سال ۵۵ مهاجرت از شهر به روستا منفی و مهاجرت معکوس در کشور اتفاق افتاده است. مرکز آمار میگوید در سال ۹۰ تعداد افرادی که از شهرها به روستاها مهاجرت کردند ۷۵۵ هزار و ۵۶۴ نفر و تعداد افرادی که از روستاها به شهرها مهاجرت کردند ۶۵۵ هزار و ۲۵۱ نفر بوده است.
یا شهر شدند یا به شهرها پیوستند
حالا اما برخی از کارشناسان دقت این اعداد را رد میکنند. البته این موضوع مربوط به انتقادات شکلگرفته از دهۀ هشتاد است، اما دولت کمتر به آن توجه کرده است. نتایج آمارگیری سال 90، که جمعیت مناطق روستایی کشور 21 و 8 میلیون نفر بوده است و نسبت به سال 1385، که جمعیت آن 22 و 2 دهم میلیون بوده، کاهش نشان میدهد. در همین برهه «محسن ابراهیمپور»، در مقالهای با عنوان «نظریات جمعیتشناسی و توسعۀ روستایی» میگوید: «باید توجه داشت، کاهش جمعیت روستایی عمدتاً بهدلیل تبدیل برخی از روستاها به مناطق شهری جدید و پیوستن برخی دیگر به شهرهای موجود بوده است. نتایج یک پژوهش حاکی از آن است که تعداد 327 روستا که در سال 1345 بالغ بر 786 هزار نفر جمعیت داشتند، در سال 1375 شهر شدند و به جمعیت 4 و 2 میلیون نفر رسیدند.»
پس از آن «کمال اطهاری»، اقتصاددان و متخصص اقتصاد کشاورزی در سال 1399 و در کتاب «سرمشق نوین توسعۀ کشاورزی و روستایی» مینویسد: «بررسیهای صورت رفته در طرح جامع مسکن نشان میدهد در دورۀ 1385 تا 1390، با پیوستن 350 روستا به شهرهای موجود و تبدیل 125 روستا به شهر، بیش از یک میلیون نفر جمعیت یا 270 هزار خانوار و 242 هزار واحد مسکونی در بافت شهری وارد شدهاند. در سال 1395، جمعیت مناطق روستایی 20 و 7 دهم میلیون نفر بود که باز هم نسبت به سال 1390، کاهش نشان میدهد. در مورد تعداد روستاهای جذبشده به شهرهای موجود در این دورۀ زمانی هنوز اطلاع دقیقی در دست نیست.»
از تاریخ شهریور 1396 تا مرداد 1400 در مجموع 179 شهر با پیشنهاد وزارت کشور و تصویب هیأت وزیران ایجاد شده است. درواقع طی این بازۀ زمانی تقریباً «هر 8 روز یک شهر» در نظام تقسیماتی کشور متولد شده است
اطهاری این جابهجایی یا تغییر آرایش جمعیت میان شهر و روستا را با دادههای دقیقی از اعداد و ارقام توضیح میدهد و در پایان نتیجه میگیرد: «کاهش جمعیت مناطق روستایی نه بهسبب خالیشدن روستاها از جمعیت، بلکه بهدلیل پرشدن آنها از جمعیت و تبدیلشان به شهر بوده است.»
اشکال در تعریف
این اقتصاددان که بر توسعۀ روستایی متمرکز است پیشتر و در گفتوگو با «پیام ما» نکتۀ دیگری را نیز درخصوص تغییرات جمعیتی روستاها یادآوری کرده بود: «بسیاری از کارشناسان و حتی دولت در ارائۀ آمار مهاجرت از روستاها و خالی از سکنه شدن این مناطق دچار چند غفلت بزرگ هستند. نخست اینکه مطابق تعریف مرکز ملی آمار ایران، یعنی مرجع استخراج اعداد و ارقام ما، آبادی بهعنوان «نقطۀ روستایی» تعریف شده است نه روستا، اما ایشان معنای محاورهای آبادی یعنی ده یا روستا را برداشت میکنند و میگویند روستاها خالی از جمعیت شدهاند. دوم اینکه آبادی ممکن است یک مزرعه، یک مکان، یک معدن و امثال آن باشد و شامل اسکله، گورستان، قهوهخانه و غیره نیز هست. سوم بنا به تعریف مرکز آمار، اگر آبادی در زمان سرشماری محل سکونت خانوار یا خانوارهایی باشد، دارای سکنه و در غیر اینصورت خالی از سکنه تلقی میشود. درنتیجه، بسیاری از این آبادیها (به واژگان آماری) که محل فعالیت هستند نه اسکان دائم، خالی از سکنه دانسته میشوند. چهارم اینکه آبادی خالی از سکنه نقطۀ روستایی فعال است، نه متروک.»
بنابر توضیح او درست است که تعداد آبادیهای خالی از سکنه از 15 هزار و 925 در سال 1345 به 26 هزار و 925 در سال 1355، به 38 هزار و 571 در سال 1365 و به 59 هزار و 990 در سال 1375 میرسد، اما ازدیاد آنها در واقع با ازدیاد و گسترش فعالیتهای اقتصادی کشور و ارائۀ خدمات به روستا انجام گرفته و جای نگرانی ندارد.
به استناد پژوهشهای منتشرشده از جمله تحلیل مرکز پژوهشهای مجلس در مرداد 1401، بخشی از کاهش جمعیت مناطق روستایی (که به دلیل تبدیل روستا به شهر بوده)، نه فقط به معنای خالی از سکنه شدن یا از بین رفتن آن روستا نبوده، بلکه به توسعۀ آن کمک کرده است. برهمین اساس و گزارش تحولات شهرهای کوچک ایران، یعنی شهرهای دارای جمعیت کمتر از 25 هزار نفر، فقط در دورۀ 1385 تا 1395، از 762 به 944 افزایش پیدا کرده و جمعیت آنها از 6 میلیون به 6 و 9 میلیون نفر افزایش داشته است. این گزارش میگوید میتوان نتیجه گرفت که تقریباً تمام شهرهای کمتر از 10 هزار نفر، پیش از آن، روستای مرکزی یعنی مرکز بخش یا دهستان بودهاند که افزایش آنها 82 و 5 دهم درصد از افزایش کل شهرهای کوچک را تشکیل داده است. همچنین برخی از شهرهای کوچک 10 تا 25 هزار نفری، پیش از این روستاهای پیرانشهری یا در پیرامون مادرشهرها بودند.
هر هشت روز، یک شهر
در مورد اتفاقات بعد از سال 1395 اطلاعات جزئیتری وجود دارد. مرکز پژوهشهای مجلس تیر 1401 گزارشی با عنوان «ارزیابی عملکرد دولت دوازدهم دربارۀ تأسیس شهرستان، بخش، دهستان و شهر از منظر مطابقت با قوانین موجود» منتشر کرد این گزارش در مورد تبدیل روستا به شهر از تاریخ ۱۳ شهریور ۱۳۹۶ تا ۵ مرداد ۱۴۰۰، در مجموع 179 شهر با پیشنهاد وزارت کشور و تصویب هیأت وزیران ایجاد شده است. درواقع طی این بازۀ زمانی، تقریباً «هر 8 روز یک شهر» در نظام تقسیماتی کشور متولد شده است. از مجموع 179 شهر ایجادشده فقط 2 شهر جمعیتی بالای 10.000 نفر داشتهاند؛ حدنصاب جمعیتی که قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری برای ایجاد شهر بر آن تاکید دارد. همچنین 95 شهر (۵۳.۱ درصد کل شهرهای ایجادشده) جمعیتی کمتر از 3500 نفر داشتهاند که از این تعداد 7 شهر (4 درصد کل شهرهای ایجادشده)، دارای جمعیتی کمتر از 500 نفر بودهاند. شهرهای با جمعیت کمتر از 3500 نفر عمدتاً با استناد یک تبصره در قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری (اصلاحی ۴ اسفند ۱۳۸۹) که براساس آن «روستاهای مرکز بخش با هر جمعیتی و روستاهای واجد شرایط چنانچه دارای سههزار و پانصد نفر جمعیت باشند شهر شناخته میشوند»، ایجاد شدهاند. اما 6 شهر، درحالی ایجاد شدهاند که جمعیت آنها کمتر از 3500 نفر بوده و در عین حال مرکز بخش نبودهاند و بهعبارت دقیقتر در زمان تشکیل، شرایط مقرر در تبصرۀ مذکور جهت تبدیل به شهر را نداشتهاند.»
همچنین طی بازۀ زمانی مورد بررسی در این گزارش، جمعاً 130 دهستان از طریق پیشنهاد وزارت کشور و تصویب هیأت وزیران ایجاد شده است. جمعیت برای ایجاد دهستان، 4000 نفر است. از کل 130 دهستان ایجادشده 55 دهستان (۴۲.۴ درصد کل دهستانهای ایجادشده) دارای جمعیت زیر 4000 نفر بودهاند و درواقع مغایر ضوابط مندرج قانون ایجاد شدهاند.
بخشهایی از این گزارش همچنین به تعداد بخش و شهرستانهای ایجادشده میپردازد که البته تعداد قابل توجهی از آنان را مغایر با قانون، مقررات و حتی آییننامههای وزارت کشور عنوان میکند. کارشناسان این مرکز تأکید میکنند تبدیل روستاهای کوچک به شهر توسط دولت، مغایر بند «20» سیاستهای کلی برنامۀ ششم توسعه است که بر «تثبیت جمعیت و تشویق مهاجرت به مناطق روستایی و عشایری» تأکید دارد. بهنظر میرسد سهم عامل تبدیل روستا به شهر در کاهش نرخ روستانشینی بیش از کاهش جمعیت و مهاجرت آنها تأثیرگذار باشد. برآیند تبدیل روستاها به شهرهای کمجمعیت، تغییر کاربری اراضی کشاورزی و آسیب به بخش کشاورزی کشور، بههم خوردن تعادل محیط زیستی، عدم توازن جمعیت روستایی-شهری در کشور، مغفول واقعشدن توسعۀ روستاهای کشور و تبدیل روستاهای مولد به شهرهای مصرفگرا و وابسته به بودجه و اعتبارات ملی، ایجاد بار مالی برای دولت و درنهایت ایجاد شهرهای ناکارآمد بوده است.
برچسب ها:
پیشنهاد سردبیر
مطالب مرتبط
![انتشار سه کتاب جدید در حوزه موسیقی](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/موسیقی.jpg)
انتشار سه کتاب جدید در حوزه موسیقی
![پول و قدرت در طرد اقتصادی زنان همپیمانند](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/رحمان.jpg)
گزارش نشست «جنسیت و اقتصاد» در موسسه رحمان
پول و قدرت در طرد اقتصادی زنان همپیمانند
![جویندگان عقیق](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/خبرگزاری-صداوسیما.jpg)
دربارۀ «خور» که بهتازگی روستای ملی تراش سنگهای عقیق شده است
جویندگان عقیق
![نگاههای منتظر به معدن فروریخته](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/معدن-شازند.jpg)
گفتوگوی «پیام ما» با بستگان کارگران مفقودشدۀ معدن شازند اراک
نگاههای منتظر به معدن فروریخته
![صدای جمهور آمد](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/دیجیتال-15.jpg)
چهاردهمین انتخابات ریاستجمهوری با مشارکت ۴۰ درصدی برگزار شد
صدای جمهور آمد
![برگزاری نکوداشت ۱۷۵۷ سال سنت آموزش عالی در دانشگاه تهران](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/دانشگاهتهران-wikigeram.webp)
برگزاری نکوداشت ۱۷۵۷ سال سنت آموزش عالی در دانشگاه تهران
![استان تهران رکورددار ازدواج و طلاق در سال گذشته](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/طلاق.jpg)
استان تهران رکورددار ازدواج و طلاق در سال گذشته
![چهاردهمین دوره انتخابات به دور دوم کشیده شد](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/دور-دوم.jpg)
چهاردهمین دوره انتخابات به دور دوم کشیده شد
![نرخ تصادفات موتورسیکلتها در تونلها ۲.۵ برابر بیشتر از جادههاست](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/170716407.jpg)
ممنوعیت تردد موتورسیکلتها در تونلهای تهران
نرخ تصادفات موتورسیکلتها در تونلها ۲.۵ برابر بیشتر از جادههاست
![آغاز عملیات مرمت کاروانسرای کبوترخان رفسنجان](https://payamema.ir/pubfiles/2024/06/کاروانسرای-کبوترخان-رفسنجان.jpg)
آغاز عملیات مرمت کاروانسرای کبوترخان رفسنجان
نظر کاربران
نظری برای این پست ثبت نشده است.
تبلیغات
وب گردی
- چطور زودتر از همه از پیش فروش قطارها مطلع شویم؟
- چه کسانی نمی توانند مهاجرت کنند؟
- تفاوت رهگیری مالیاتی و کد مالیاتی چیست؟
- نوآوریهای جدید تتر در ارائه خدمات مالی دیجیتال
- عمر باتری آیفون 15 پرو مکس در مقابل سامسونگ اس 24 اولترا
- دوره mba و dba مرکز آموزش های آزاد دانشگاه تهران
- آینده واردات عروسک و اسباب بازی از چین به ایران، پیشبینی و ترندها
- قطار رجا؛ انتخابی امن و راحت برای سفرهای شما
- حضور خوشبخت در نمایشگاه آگروفود ۱۴۰۳
- سیگما، پلتفرم اختصاصی و آنلاین خرید و فروش محصولات کرمان موتور بیشتر
بیشترین نظر کاربران
![معمای ریاست محیط زیست در کابینه رئیسی](https://payamema.ir/pubfiles/2021/08/2-6.jpg)
معمای ریاست محیط زیست در کابینه رئیسی
بیشترین بازنشر
پربازدیدها
1
به نام حیوانات به کام باغوحشداران
2
«بمو» را تکهتکه کردند
3
سوداگران گنج پل تاریخی ۳۰۰ ساله در بابل را تخریب کردند
4
محیطبانها با رد زنی چرخهای موتورسیکلت به شکارچیان رسیدند
5
کبوتر نماد مناسبی برای صلح است؟
دیدگاهتان را بنویسید