|پیام ما| یکی دو هفته پیش در جاده‌های منتهی به جاده‌های شهرهای مازندران و گلستان، پرتقال با قیمت‌هایی نظیر سه تا پنج هزار تومان فروش می‌رفت. در حالی که همان پرتقال در تهران بین بیش از سه برابر و گاه تا پنج برابر قیمت داشت و سود حاصل از آن نصیب کسانی می‌شد که نقش واسطه را ایفا می‌کنند. این اتفاق نه تنها برای پرتقال‌‌های شمال بلکه برای انواع و اقسام محصولات زراعی و باقی هر سال می‌افتد و بارها در قالب‌ گزارش‌های متعدد نارضایتی کشاورزان پوشش داده شده و کارشناسان به راهکارهایی برای رفع این معضل اشاره کرده‌اند. به تازگی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با انتشار گزارشی با عنوان «ضرورت بازنگری در سیاست‌های توسعه زنجیره ارزش محصولات کشاورزی کشور، مبتنی بر ملاحظات فقرزدایی و پایداری؛ (درس‏ آموخته‏‌هایی از سند صندوق بین‌المللی توسعه کشاورزی)» نوشته حنانه آقاصفری به این چالش و راهکارهای آن پرداخته است.

در نظام تولید فعلی، کشاورزان تنها در حلقه تولید نقش دارند و سهم آنها از قیمت نهایی مصرف‌کننده محصولات کشاورزی کمتر از 30 درصد است. در این گزارش دراین‌باره آمده است: «کشاورزان اغلب در موقعیت چانه‌زنی ضعیف‌تری در مقابل سایر بازیگران زنجیره ارزش قرار دارند و سایر بازیگران خاصه دلالان و واسطه‌های غیرضرور بدون اینکه کمترین ارزش افزوده‌ای را به محصولات کشاورزی اضافه کنند، سهمی بیش از 70 درصد از قیمت نهایی را به دست می‌آورند. به طور نمونه در محصولات لبنی‌، برخی کارخانجات فرآوری‌کننده، شیر تولید شده توسط دامداران را با ثمن بخس خریداری می‌کنند و محصول فرآوری شده را با قیمتی به مراتب بالاتر به بازار عرضه می‌کنند. در حالی که دامدار نفع و درآمد مناسبی از محل فروش نهایی فرآوری شده به دست نمی‌آورد. از سوی دیگر به جز معدود مواردی، بیشتر کارخانجات به محض اینکه محصول خام را از کشاورز خریداری کردند،‌ دیگر اهمیتی به نیازهای کشاورز که ارتباط مستقیمی با کمیت و کیفیت تولید محصول دارد قائل نیستند و خدمات فنی، مالی و اجتماعی (بیمه) خاصی به کشاورزان ارائه نمی‌دهند.»

کشاورزان اغلب در موقعیت چانه‌زنی ضعیف‌تری در مقابل سایر بازیگران زنجیره ارزش قرار دارند و سایر بازیگران خاصه دلالان و واسطه‌های غیرضرور بدون اینکه کمترین ارزش افزوده‌ای را به محصولات کشاورزی اضافه ‌کنند، سهمی بیش از 70 درصد از قیمت نهایی را به دست می‌آورند

علاوه بر این برخی از محصولات خام تولیدی،‌ دارای محصولات جانبی یا پسماندهای باارزشی مانند (پوست و پشم دام، پوست میوه، هسته برخی میوه‌ها و…) هستند که در صورت برنامه‌ریزی درست و ایجاد واحدهای فرآوری مناسب،‌ می‌‌توان برای عده‌ای اشتغال‌زایی کرد و در نتیجه، کشاورزان از فروش این محصولات به درآمد جدیدی دست پیدا کنند. با این حال‌، تعامل و پیوند مناسبی بین صنایع کشاورزی (خصوصا واحدهای فرآوری و تبدیلی و تکمیلی) و تولیدکنندگان محصولات کشاورزی خام برقرار نشده است. درباره دلایل این امر حنانه آقاصفری نوشته است: «یکی از دلایل اصلی این معضل ضعف نظام اداری-اجرایی بخش کشاورزی در برنامه‌ریزی ویژه برای توسعه صنایع کشاورزی بر اساس قابلیت‌ها،‌ نیازها،‌ اولویت‌ها و الزامات تولید محصول خام کشاورزی است. این وضعیت در زنجیره ارزش محصولات کشاورزی، با اهداف الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و اولویت اصلی سیاست‌‌های کلی برنامه هفتم توسعه تحت عنوان «پیشرفت اقتصادی توام با عدالت» در تضاد است.»
توسعه فقرزدا و عدالت‌محور
ترجمه بخش‌هایی از گزارش صندوق بین‌‌المللی توسعه کشاورزی تحت عنوان «دستورالعمل عملیاتی مشارکت صندوق بین‌المللی توسعه کشاورزی در توسعه زنجیره ارزش فقرزدا» بخش دیگری از این گزارش است که در توضیح آن آمده است: «امروزه توسعه فقرزدا و عدالت‌محور زنجیره ارزش بخش کشاورزی و مشارکت کشاورزان فقیر و خرده‌مالکان و شرکت‌های خرد،‌ کوچک و متوسط در بخش‌های مختلف زنجیره جهت بهره‌مندی از منافع زنجیره ارزش،‌ از اهمیت اساسی برخوردار است. چنین زنجیره ارزشی، تحت عنوان «زنجیره ارزش فقرزدا» نامیده می‌شود.»

زنان اغلب در سازمان‌های کشاورزی نماینده ضعیفی دارند یا به اعتبارات دسترسی ندارند. در این موارد مداخلات خاصی برای بهبود مشارکت فعال آنها از طریق اقدامات مختلف و تکمیلی از جمله تغییر الزامات عضویت و آیین‌نامه‌های سازمان‌های کشاورزی،‌ معرفی سهمیه‌های اجباری، توسعه کمیته‌های زنان،‌ اجرای متمرکز ظرفیت‌سازی و فراهم کردن دسترسی زنان به اعتبارات مقرون‌به‌صرفه مورد نیاز است

زنجیره ارزش فقرزدا‌، شمول و توانمندسازی افراد فقیر را در زنجیره ارزش با هدف افزایش درآمد و رفاه آنها و کاهش محدودیت‌ها به شیوه‌‌های هماهنگ و پایدار ترویج می‌کند، همچنین از آنجایی که گروه‌های هدف معمولا کمترین قدرت را در بین همه بازیگران در هر زنجیره ارزش دارند‌، هدف طراحی و اجرای مداخلاتی است که بتواند آنها را توانمند کند و موقعیت آنها را به شیوه ای پایدارتر بهبود بخشد. با این مقدمه است که در گزارش ضرورت بازنگری در سیاست‏‌های توسعه زنجیره ارزش محصولات کشاورزی کشور، مبتنی بر ملاحظات فقرزدایی و پایداری؛ (درس‏ آموخته‏‌هایی از سند صندوق بین‌المللی توسعه کشاورزی)» اصول زنجیره ارزش فقرزدا(پایدار) را هدفگذاری سطوح مختلف فقر و گروه‌های اجتماعی،‌ پایداری اقتصادی و محیط زیستی‌، تغذیه و امنیت غذایی و رویکردهای مشارکتی معرفی می‌کند.
در این گزارش درباره هدفگذاری سطوح مختلف فقر و گروه‌های اجتماعی آمده است: «زنان اغلب در سازمان‌های کشاورزی نماینده ضعیفی دارند یا به اعتبارات دسترسی ندارند. در این موارد مداخلات خاصی برای بهبود مشارکت فعال آنها از طریق اقدامات مختلف و تکمیلی از جمله تغییر الزامات عضویت و آیین‌نامه‌های سازمان‌های کشاورزی،‌ معرفی سهمیه‌های اجباری، توسعه کمیته‌های زنان،‌ اجرای متمرکز ظرفیت‌سازی و فراهم کردن دسترسی زنان به اعتبارات مقرون‌به‌صرفه مورد نیاز است.»
شبکه‌سازی و توانمندسازی کشاورزان
از نگاه نگارنده این گزارش «زنجیره ارزش می‌‌تواند دربرگیرنده روستاییان فقیر نه تنها در سطح تولید اولیه،‌ بلکه در سایر سطوح زنجیره ارزش، مانند فرآوری،‌ حمل ‌و نقل،‌ نهاده‌ها،‌ ارائه سایر خدمات‌، ایجاد اشتغال و توسعه شرکت‌های خرد باشد. این امر به ویژه برای جوانانی که اغلب فاقد دارایی‌ها و مهارت‌های کشاورزی هستند و کار در بخش خدمات را ترجیح می‌‌دهند مهم است.» با این حال آقاصفری اضافه می‌کند: «ورود به این حوزه تا حدودی نیازمند دانش و سرمایه است ولی کشاورزان فقیر عمدتا از تحصیلات و سرمایه کمی برخوردارند،‌ از این رو باید مداخلاتی جهت توانمندسازی کشاورزان و ورود آنها به زنجیره ارزش بر اساس رویکرد جامع‌نگر طراحی شده و همزمان آموزش‌، تامین اعتبارات‌، سرمایه‌گذاری مخاطر‌ه‌پذیر و شبکه‌سازی را شامل شود.»
پایداری اقتصادی یکی دیگر از اصول زنجیره ارزش فقرزدا است. در این گزارش آمده است: «این اصل شامل سرمایه‌گذاری دولتی و خصوصی در زیرساخت‌های عمومی و بازار مانند جاده‌ها،‌ تاسیسات ذخیره‌سازی مانند سردخانه‌ها، بازارها،‌ زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات است که منجر به بهبود دسترسی به بازار می‌شود، به دوام اقتصادی زنجیره‌های ارزش کمک می‌کند و اثرات چندین برابری گسترده‌ای بر کل جوامع دارد.» از نظر نگارنده این گزارش «در کنار آن اطلاع‌رسانی کارآمد با هدف چرخش به موقع و سریع اطلاعات تولید خام و ظرفیت‌های فرآوری محصولات در سراسر کشور و نیز اطلاع‌رسانی شفاف قیمت محصولات در حلقه‌های مختلف زنجیره،‌ باید استقرار یابد. این امر می‌تواند زمینه‌های همکاری‌های هم‌افزا بین صنایع و کشاورزان را فراهم کرده و استفاده از ظرفیت‌های خالی صنایع را رقم زند‌، تقاضامحوری را در تولید محصولات کشاورزی تقویت کند و اعتماد عناصر زنجیره به یکدیگر را تقویت کند.»
پایداری محیط زیستی سومین اصل زنجیره ارزش فقرزدا است. در این گزارش دراین‌باره آمده است: «بهبود پایداری محیط زیستی از چند طریق شامل تنوع از طریق گنجاندن مجموعه وسیع‌تری از محصولات زراعی، انواع محصولات کشاورزی و سیستم‌های کشاورزی ترکیبی با توجه به الگوی کشت و همچنین مجموعه وسیع‌تری از گزینه‌های درآمد،‌ مقاوم‌سازی در برابر آب و هوا و کارایی زنجیره تامین می‌شود.»
آقاصفری درباره «تغذیه و امنیت غذایی» به عنوان چهارمین اصل نوشته است: «برای اطمینان از حفظ امنیت غذایی و تغذیه،‌ زنجیره‌های ارزش باید منابع کافی را برای مصرف مواد غذایی اصلی خانوار از طریق تولید خود یا افزایش دسترسی به مواد غذایی برای خرید از بازارهای جهانی فراهم کنند. کمپین‌های تغییر رفتار می‌توانند از تولید، فروش، خرید و مصرف غذاهای مغذی حمایت و آگاهی‌بخشی کنند.»
تقسیم عادلانه سود از راه مشارکت و هماهنگی
رویکردهای مشارکتی پنجمین ‌و آخرین اصل در زنجیره ارزش فقرزدا است که در این گزارش درباره آن آمده است: «این رویکردها می‌تواند شامل مواردی از قبیل اقدامات توانمندساز خاص مانند افزایش آگاهی، گفت‌وگوی فراگیر و ظرفیت‌سازی گروه‌های هدف،‌ تجمیع تولیدکنندگان در گروه‌ها و یا خوشه‌ها، پلتفرم‌های چند ذینفع به عنوان فضایی برای تعامل بین ذینفع‌های زنجیره ارزش با علایق، راه‌های امرار معاش و دارایی‌های مختلف باشد.» از نظر آقاصفری «نکته مهم در ایجاد این پلتفرم‌ها چگونگی جمع کردن و تعامل ذینفعان زنجیره ارزش با اهداف بعضا متناقض است. سازمان‌دهی و گرد هم آوردن این ذینفعان می‌تواند هزینه‌بر باشد. از این رو لازم است دولت نقش تسهیل‌کنندگی را به عهده گیرد تا این ذینفعان دور هم جمع شوند و روند هماهنگی آغاز شود. علاوه بر این نهادهای غیردولتی و مردم‌نهاد نیز با ارائه آموزش‌های لازم به کشاورزان می‌توانند در توانمندسازی کشاورزان برای ایفای نقش موثر در زنجیره ارزش یاری کنند تا شرایط برای تقسیم عادلانه سود خالص حاصل از مشارکت و هماهنگی فراهم شود.»
این گزارش می‌افزاید: «در به کارگیری این اصول، مهم است که به تفاوت‌های سازمانی و همچنین تفاوت‌های فرهنگی کشورها در ارزیابی نقش‌هایی که افراد فقیر ایفا می‌کنند و نقاط ورود بالقوه برای ادغام آنها در زنجیره‌های ارزش توجه شود. برای مثال در غرب آفریقا زنان نقش فعالی در بازاریابی و فروش محصولات غذایی دارند، در حالی که در سراسر خاورمیانه و شمال آفریقا این نقش عمدتا توسط مردان انجام می‌شود و زنان تمایل دارند که نقش‌های مرتبط با تولید و فرآوری را بر عهده گیرند.»
ضرورت تغییر رویکرد وزارت جهاد کشاورزی
بر اساس بند «۵» سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، بند «۹» سیاست‌های کلی کشاورزی، بند «ر» ماده (۳۱) و بند «الف» ماده (۳۳) قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه، سهم‌بری عادلانه بازیگران زنجیره ارزش از منافع ایجاد شده، ارتقای سطح درآمد و معیشت پایدار روستاییان، کشاورزان و عشایر، رفع فقر، گسترش و تکمیل زنجیره‌های ارزش خصوصاً صنایع تبدیلی-تکمیلی و انبارش محصولات کشاورزی باید محقق شود. اما همچنان که گفته شد کشاورزان به عنوان بازیگران کلیدی زنجیره ارزش، در کمتر از 30 درصد ارزش و قیمت نهایی محصولات تولید شده و منافع زنجیره ارزش سهیم هستند. از این رو، ضروری است وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی ایجاد و توسعه زنجیره ارزش تولیدات روستایی و عشایری جهت تحقق عدالت در زنجیره ارزش و افزایش درآمد کشاورزان تغییر رویکرد دهد.