پیام‌ما/ نهمین نشست مدرسه مسائل سیاست آب در ایران اختصاص به موضوعی نو داشت که شاید کمتر به آن پرداخته شده باشد. موضوعی که نشان می‌دهد منابع آب در دوره‌های مختلف تاریخی دارای اهمیت بودند. در نشست «نگاهی تاریخی به سیاست آب در آسیای غربی» پروانه پورشریعتی، استاد مطالعات تاریخ ایران باستان دپارتمان علوم اجتماعی دانشگاه فنی نیویورک در خصوص اهمیت منابع آب در تعیین سیاست دولت‌های دوران باستان و پساباستان سخن گفت و از اهمیت منابع آبی به عنوان راه‌های ارتباط در تجارت نکاتی را ذکر کرد. سخنانی که نشان می‌دهد آب همواره موضوعی پر اهمیت و تعیین کننده در روند و رفتار و سیاست‌گذاری دولت‌ها و در نگاهی وسیع‌تر ابزاری برای تعیین قدرت حکومت‌ها محسوب می‌شده، همانگونه که امروز نیز دسترسی به راه‌های آبی و منابع آب یکی از فاکتورهای مهم تعیین قدرت حکومت‌ها محسوب می‌شود. پورشریعتی معتقد است آب همواره عنصری پر اهمیت در عالم سیاست بوده و علاوه بر اینکه نقشی مهم در حیات و زندگی بشر دارد و حتی می‌تواند منجر به شکل‌گیری نظام طبقاتی در جوامع شود، می‌تواند در جنگ‌ها هم نقش مهمی داشته باشد.

آب در دنیای باستان همواره عنصری دارای اهمیت و در مواردی قداست بوده است. تا جایی که در آثار کشف شده از دوره نوسنگی در ایران باستان نشانه‌هایی از عبادت و پرستش این عنصر به دست آمده است. الهه آب در ایران باستان یکی دیگر از مصادیق قداست و اهمیت آب در عصر باستان است. اهمیت اجتماعی آب هم در این دوران موضوع دیگری است که برای آن نشانه‌ها و مصادیق فراوانی وجود دارد. اما آب در معنای جامع‌تر به عنوان راهی برای ارتباط هم در اعصار مختلف مورد توجه قرار داشته و دارای اهمیت فراوان بوده است. افزایش توان نظامی در دوران جنگ و امکانی بی‌بدیل برای تجارت در دوران صلح موضوعی بود که دسترسی به راه‌های آبی را برای حکومت‌های دوران باستان تبدیل به هدفی جدی در سیاست‌گذاری‌ها می‌کرد.
پروانه پورشریعتی؛ استاد مطالعات تاریخ ایران باستان دپارتمان علوم اجتماعی دانشگاه فنی نیویورک در نشست مجازی که با هدف تبیین اهمیت آب در تاریخ برگزار شد، این رویکرد را تشریح کرده و به مرور تاریخ باستان و پس از آن از منظر اهمیت راه‌های آبی و منابع آب پرداخته است. او با نگاهی به منابع آبی منطقه آسیای غربی و شمال آفریقا صحبت خود را آغاز کرده و می‌گوید: «به جز دو اقیانوس بزرگ (هند و اطلس) مهم‌ترین آب‌های کره زمین در منطقه آسیای غربی و شمال شرقی آفریقا به هم می‌رسند. منطقه آسیای غربی همانقدر که در ایجاد ارتباط بین شرق و غرب منطقه‌ای مهم محسوب می‌شد، آبهای این منطقه هم در تاریخ همین نقش را ایفا کرده‌اند. دریای مدیترانه، دریای سیاه، دریای سرخ، خلیج فارس، دریای عرب و دریای کاسپین و دریاچه آرال آب‌هایی هستند که در این منطقه به هم می‌رسند» پورشریعتی با تاکید بر اینکه آب فارغ از اهمیت حیاتی که برای انسان دارد، یکی از کارکردهای مهمی که می‌تواند داشته باشد این است که به عنوان راهی برای ایجاد ارتباط بین دو منطقه مورد توجه قرار گیرد: «کارکرد راه‌های آبی تنها ایجاد ارتباط نیست بلکه به همان نسبت که می‌شود آب را وسیله‌ای برای ارتباط قلمداد کرد، از طریق آن می‌توان ارتباطات بین مناطق مختلف را محدود کرده و یا از بین برد. تنگه جبل‌الطارق که دریای مدیترانه را به اقیانوس اطلس وصل می‌کند، یکی از مواردی است که می‌توان مورد بررسی قرار داد. در طول تاریخ شاهد بوده‌ایم که مسدود شدن این تنگه چه مسائلی ایجاد کرده است. تنگه هرمز و بسفر و داردانل هم به همین اندازه استراتژیک و مهم هستند و اگر تاریخ سیاسی دنیای مدرن را دنبال کنیم می‌بینیم که چقدر نقش حیاتی دارند»
تاریخ می‌گوید هخامنشیان دارای ارتش دریایی منسجمی بودند، هر چند در دوران باستان فنیقی‌ها و یونانی‌ها قدرت‌های اول تجارت و نیروی دریایی شناخته می‌شدند، اما در عصر هخامنشیان به ویژه دوره خشایارشا دریانوردی ایرانیان به‌ویژه در منطقه خلیج فارس رونق بسیار پیدا کرد و شهرهای بندری مهمی در این دوره شکل گرفت که محل حفاظت و پهلو گرفتن کشتی‌های جنگی و تجاری بسیاری بود. پورشریعتی در خصوص اهمیتی که هخامنشیان برای راه‌های آب قائل بودند می‌گوید: «می‌توان گفت هخامنشیان نخستین امپراتوری بودند که در طول تاریخ به اهمیت آب برای ارتباطات پی بردند. آنها تمام آب‌های منطقه آسیای غربی را در قلمرو خود داشتند. از دریای آرال و اقیانوس هند و خلیج فارس و دریای کاسپین، محدوده آب‌های ایران زمین را در عصر هخامنشیان تشکیل می‌دادند. آنها در دوره‌ای آناتولی و بخش کوچکی از مناطق شمالی دریای سیاه و دریای مرمره و از همه مهمتر مصر و نیل را به قلمرو فرمانروایی خود اضافه کردند»
پورشریعتی به نحوه شکل‌گیری کانال سوئز در جهان باستان و اقدام داریوش هخامنشی برای احداث این کانال اشاره کرده و می‌گوید: «داریوش بزرگ در حدود قرن 500 پیش از میلاد دریای مدیترانه و نیل را به دریای سرخ رساند و اولین کانال در مفهوم امروزی را ایجاد کرد. یک کانال قرن‌ها بعد و در حدود سال1860 میلادی توسط انگلیس‌ و فرانسه در همان محدوده با نام کانال سوئز ایجاد شد» داریوش هخامنشی در کتیبه‌ای که با خطوط رایج آن دوران (میخی پارسی، عیلامی، بابلی و مصری) درباره ساخت این کانال ثبت کرده به محدوده آن اشاره کرده و آورده است: «من پارسی هستم و به همراهی پارسیان مصر را گرفتم، امر کردم این کانال را بکنند از «پی‌رو» نیل که از مصر جاری است تا دریایی که از پارس بدان روند. این آبراه کنده شد چنان‌که فرمان دادم و کشتی‌ها از مصر به وسیله این کانال به‌سوی پارس روانه شوند چنان‌که اراده من بود» او در این کتیبه از دریای سرخ تا خلیج فارس و اقیانوس هند را محدوده دریایی ایران می‌خواند و می‌گوید من این کار را کردم به خاطر اینکه کشتی‌هایی که از مصر می‌آیند بتوانند به ایران برسند. پورشریعتی در ادامه می‌گوید: «هخامنشیان به این مسئله واقف بودند که این راه‌های ارتباطی چه تاثیر مهم و اساسی دارد. این تاثیر چه بود؟ این بود که می‌شد از شرق و از طریق آب‌هایی که در آسیای باختری هستند، کالاهای تجاری را به غرب که مقر اصلی امپراتوری یونان و رم -که یکی از مراکز اصلی خرید این کالاها بودند- رساند» به گفته او عمده این موارد را کالاهای لوکس و در راس آنها ابریشم تشکیل می‌داد.
مرور تاریخ باستان به حمله اسکندر و دوران سلوکی می‌رسد و فروپاشی قلمرویی که هخامنشیان در اختیار داشتند: «آب‌های بازرگانی در دوره سلوکیان دوباره از هم تفکیک شدند. بعد از دوران هخامنشی دیگر این آبها تحت فرمانروایی یک کشور واحد به هم ارتباط پیدا نکردند تا اواخر دوران ساسانی که آنها دوباره توانستند سرزمین‌هایی که در دوران هخامنشیان جزو ایران بود را تحت حاکمیت خود درآوردند» در دوران اشکانی ارتباطات تجاری اغلب از طریق راه ابریشم صورت می‌گرفت و ارتباطات دریایی با چین و هند با کمک جریان بادهای موسمی صورت می‌گرفت. در این میان بنادر جنوبی ایران نقش بسیار مهمی در این ارتباطات داشتند، همانگونه که مجید لباف خانیکی، استاد مطالعات تاریخ آب در این نشست به تشریح آن پرداخته و از اهمیت بندر سیراف در دوران باستان می‌گوید: « در دنیای باستان قدرت‌های بزرگ بر سر تسلط راه‌های تجاری آبی همواره رقابت می‌کردند و بسیاری از جنگ‌ها ریشه در همین رقابت داشته است. در جریان حمله اعراب فردی به نام عمر بن عاص را برای مذاکره به عمان می‌فرستند. در عمان برادران جلندی به این شرط حاضر به پذیرش اسلام می‌شوند که نیروی نظامی اعراب در اختیار آنها قرار گیرد تا شهری به نام «صحار» را از ساسانیان بگیرند. صحار یکی از شهرهای مهمی بود که با بندر سیراف مراودات تجاری تنگاتنگی داشتند و از طریق این بند با هند و چین روابط تجاری داشتند. در جریان این توافق شهرهای دستگرد و صحار توسط مسلمانان تصرف شد و این اولین نقطه‌ای بوده که باعث سقوط ساسانیان شد به نوعی دومینوی سقوط ساسانیان از همین جا آغاز شد که ارتباط تجاری آنها قطع شد و دیگر ثروتی که از این طریق وارد بین‌النهرین و پایتخت آنها در تیسفون می‌شد را از دست دادند و بنیه اقتصادی‌شان ضعیف شد. همین عامل در کنار عوامل دیگر منجر به سقوط ساسانیان شد» پورشریعتی در خصوص اهمیت راه‌های آبی در ایران باستان به نکته ظریفی اشاره کرده و می‌گوید: «اهمیت راه‌های آبی و نقش ایرانی‌ها بر این موضوع انقدر زیاد بود که واژه‌هایی که امروز در زبان بین‌الملل دریانوردی استفاده می‌شود مانند ناو و ناوگان و واژه‌های مشابه از نام‌های ایران اقتباس شده و به دایره لغات این حوزه وارد شده است»
تاریخ باستان پر از مصادیقی است که از روایت جنگ‌های دامنه‌داری را نقل می‌کند که یکی از اهداف آنها دسترسی به راه‌ها و منابع آبی است. شاید نگاه به تاریخ این حقیقت را روشن کند که جنگ آب پدیده نوظهوری نیست، تنها علت این جنگ و نوع منابع آب در دوره‌های مختلف تاریخ متفاوت بوده است. زمانی برای افزایش قدرت سیاسی و نظامی و روزگاری برای حفظ حیات و گاهی برای رونق اقتصاد. به هر روی محدودیت منابع آب و دسترسی به آن در طول تاریخ برای بشر چالشی جدی و دارای اهمیتی فراوان و زمینه‌ساز بروز حوادث و درگیری‌هایی بوده است.