|پیام ما| دستیابی به آب‌های ژرف به ویژه در شرایط امروز خشکسالی و کم‌آبی کشور هنوز محل بحث است. در حالی که رئیس سازمان حفاظت محیط زیست پیش از این با استحصال این منابع مخالفت کرده بود، این بار معاون دفتر حفاظت و مدیریت محیط زیستی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست امکان کشف منابع قابل استفاده آب ژرف در کشور را بسیار بعید دانسته و گفته است: «در بخش‌هایی از کشور که مطالعات مربوط به آب‌های ژرف انجام شده، این چاه‌ها دبی قابل توجهی ندارند و اینکه دمای بالا و مواد حل شده زیاد دارند.» اشاره او به چاه‌های حفر شده در سیستان است که از ابتدا موضوعی پر چالش بود، چرا که منتقدان می‌گویند این آب‌ها علاوه بر اینکه نقطه پایان منابع آبی است و باید برای آیندگان باقی بماند و از طرف دیگر به قدری شور است که حتی بیشتر از آب دریا به تصفیه نیاز دارد. اینها همه در حالی است که در بودجه ۱۴۰۱ اعتباراتی برای حفر چاه‌های جدید نیز پیش‌بینی شده اما با مخالفت سازمان حفاظت محیط زیست روبه‌رو شده است.

وزیر نیرو چندین بار تا کنون از برنامه‌های دولت برای استفاده از منابع آب‌های ژرف گفته است. موضوع استحصال آب ژرف برای حل مسئله آب کشور، نخستین بار تیرماه 1395 در مجلس مطرح و اجرای آن به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری سپرده شد. این موضوع با وجود مخالفت کارشناسان حوزه آب، در سکوت دنبال شد و در نهایت به حفر سه چاه ژرف در منطقه سیستان انجامید. سازمان محیط زیست در این ارتباط همیشه با کارشناسان منتقد همراه بوده است. چه آنکه عیسی کلانتری، رئیس پیشین سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده بود که با استحصال و بهره‌برداری از آب‌های ژرف تجدیدپذیر و غیرتجدیدپذیر مخالف است. هرچند مطالعات علمی و امکان‌سنجی بهره‌برداری از این منابع را با در نظر گرفتن پیامدهای محیط زیستی، اقتصادی و اجتماعی استفاده از این منابع، تحت نظارت جدی سازمان حفاظت محیط زیست و سایر نهادهای ذی‌ربط بلامانع دانسته بود. علی سلاجقه، رئیس کنونی این سازمان هم 25 آبان در نخستین نشست خبری خود اظهاراتی مشابه کلانتری درباره آب‌های ژرف بیان کرد. او با اشاره به گفته‌های مسئولان دولتی برای استفاده از آب‌های ژرف گفت: «برای همه ظرفیت‌ها در هر بخشی باید آبی را در تمام سطوح احصا کنیم، ابتدا باید آب‌های جاری مدیریت شوند، بعد به سراغ دیگر اقدامات برویم. مثلا مدتی پیش در شمال کشور بارندگی‌های خوبی داشتیم اما با این آب‌ها چه کار کردیم؟ یا در جنوب هم وضع همین گونه است، پس اول باید برای داشته‌های خود برنامه داشته باشیم بعد اگر شرایط طوری بود که احساس نیاز شد، مثلا به سمت آب‌های ژرف برویم. اما من معتقدم باید با هزینه کمتر، داشته‌های خود را مدیریت کنیم. اگر در زمینه آب ژرف مساله اکتشاف و مطالعه است مشکلی نداریم اما با استحصال آب‌های ژرف مخالفیم و نباید انجام شود.»
سرعت گرفتن استفاده از آب‌های ژرف در دولت سیزدهم به نگرانی‌ها دامن زده است. حالا تورج فتحی، معاون دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست در سخنان تازه‌ای امکان کشف منابع قابل استفاده آب ژرف را بعید دانسته. اینطور که پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان حفاظت محیط زیست خبر داده، فتحی با اشاره به انجام مطالعات آب‌های ژرف در کشور گفته است: «بحث آب‌های ژرف در چند سال اخیر مطرح شده و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری هم مطالعاتی در این زمینه انجام داده است. بر این اساس، چند حلقه چاه در محدوده استان سیستان‌و‌بلوچستان حفر کردند و در اعماق چندهزار متری زمین به آب رسیده‌اند اما آب‌های ژرف شرایط خاصی دارد.»
شرایط ایران مثل استرالیا و لیبی نیست
به گفته معاون دفترحفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک، در مقیاس زمان زمین‌شناسی، پوسته زمین در ایران پوسته جوانی است، این در حالی است که آبخوان‌های ژرفی که در سایر مناطق دنیا کشف شده و آبخوان‌های بزرگی هم هستند، بسیار قدیمی‌اند و حتی تا چندین میلیون سال قدمت دارند. فتحی جنوب لیبی و استرالیا را مثال زده که نمونه‌هایی از این آبخوان‌ها را دارند. شهریورماه امسال که موضوع آب‌های ژرف بار دیگر در میان محافل علمی گل کرد، کامبیز مهدی‌زاده، مشاور معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری به استرالیا اشاره کرد که «یکی از بزرگترین منابع آب ژرف» را در خود دارد و توانسته «بخش اعظم آب مورد نیاز» خود را تامین کند. مهدی‌زاده درباره لیبی، یکی دیگر از کشورهای توسعه‌دهنده فناوری آب‌های ژرف هم گفته بود: «لیبی یکی از کم‌بارش‌ترین و خشک‌ترین مناطق جهان است. حتی مکان‌هایی در آن وجود دارد که دهه‌­های متوالی رنگ یک قطره باران را به خود ندیده‌اند. در آگوست سال ۱۹۸۴ عملیات ساخت بزرگترین سیستم آب‌رسانی دنیا جهت انتقال آب ژرف کشف شده در بخش مرکزی لیبی آغاز شد. بیش از ۳۰ میلیارد دلار در این پروژه هزینه شده که مشکل کم‌آبی لیبی را حل کند.»
با این همه معاون دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به اینکه «این آبخوان‌ها دریاچه‌های آب شیرین قدیمی هستند که متعاقبا توسط رسوبات پر شده و آب آنها به فسیل تبدیل شده است» می‌گوید شرایطی که از نظر زمین‌شناسی برای تشکیل این آبخوان‌ها در لیبی و استرالیا وجود داشته در ایران وجود ندارد. «این مناطق، شرایط زمین‌شناسی به صورت «پاسیو» (passive – منفعل ) و نسبتا آرامی را در یک بازه زمانی بلندمدت سپری کرده‌اند، وقتی ما به شرایط زمین‌شناسی این دو منطقه نگاه می‌کنیم، در می‌یابیم که این شرایط از تقریبا ۲۰۰ میلیون سال پیش تاکنون تغییرات خاصی نداشته و همواره به صورت پایدار و متعادل بوده است.» این در حالی است که طی این مدت، شرایط زمین‌شناسی پوسته ایران تغییرات بسیار شدیدی را تجربه کرده است. «به عبارت دیگر، پوسته ایران در این بازه زمانی، فعالیت‌های آتشفشانی، ماگماتیسم، شکستگی‌ها، گسل‌ها و جابه‌جایی‌های فوق‌العاده زیادی داشته و کوه‌‌زایی و اقیانوس‌زایی در آن رخ داده است.
معاون دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست تاید می‌کند: «این تفاوت باعث می‌شود که نتوانیم یک چنین آبخوان‌هایی که در نتیجه رسوب‌گذاری در دریاچه‌های آب شیرین پدید آمده‌اند، داشته باشیم.»
امید بستن به آب‌های بسیار شور
در بخشی از گزارش معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهوری -که از ابتدا یکی از حامیان سرسخت و مجریان پروژه استخراج آب ژرف در منطقه سیستان بود- درباره وضعیت منابع آب ژرفی (ابرحوضه‌ای) ایران آمده است:‌ «مطالعاتی در استان‌های فارس، سیستان‌‌و‌بلوچستان، خراسان جنوبی و بخش‌هایی از استان‌های یزد و اصفهان انجام شده است. نتایج اجرای ۳ چاه اکتشافی در استان سیستان‌و‌بلوچستان بسیار مثبت بوده، پالایش آب‌های استخراج شده از چاه‌های ژرف بسیار کم‌هزینه‌تر از شیرین‌سازی آب دریا و از سوی دیگر این آب‌ها فاقد هر نوع آلاینده فلزات سنگین و رادیواکتیو هستند.» معاون دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک سازمان حفاظت محیط زیست اما به وجود مواد رادیواکتیو در این منابع اشاره کرده و گفته است مطالعات مربوط به آب‌های ژرف که در بخش‌هایی از کشور که انجام شده، نشان می‌دهد «این چاه‌ها دبی قابل توجهی ندارند و علاوه بر اینکه دمای بالا و مواد حل‌شده زیاد دارند، این آب‌ها به شدت شورند و خیلی بیشتر از آب دریا به تصفیه نیاز دارند». او ادامه می‌دهد: «شما می‌توانید آب دریا را با یک دستگاه آب ‌شیرین‌کن، تصفیه و استفاده کنید اما آب ژرف سیستان با یک دستگاه آب شیرین‌کن قابل استفاده نیست چون حاوی مواد رادیواکتیو است. بنابراین تصفیه این آب به هزینه خیلی زیادی نیاز دارد ضمن اینکه برای شرب هم قابل استفاده نیست.» فتحی با بیان اینکه تصویر روشنی از آب‌های ژرف در ایران به لحاظ زمین‌شناسی وجود ندارد، بار دیگر تاکید کرده است که «به باور زمین‌شناسان، امکان کشف منابع قابل استفاده آب ژرف در ایران بسیار بعید است». معاون دفتر حفاظت و مدیریت زیست محیطی آب و خاک با اشاره به نظر سازمان درباره ادامه مطالعات آب‌های ژرف در کشور می‌گوید: «در مورد پروژه مطالعاتی آب‌های ژرف تاکنون چند بار از سازمان حفاظت محیط زیست استعلام و درخواست شده که ما نظر خود درباره ادامه این پروژه را اعلام کنیم، در بودجه ۱۴۰۱ چند صد میلیارد تومان اعتبار برای حفر چاه‌های جدید پیش‌بینی کرده‌اند. ما پس از بررسی موضوع اعلام کردیم که به هیچ عنوان موافق صرف هزینه بیشتر برای چنین پروژه‌ای نیستیم چون شرایط زمین‌شناسی کشور اجازه وجود منابع آب قابل استفاده در این مناطق را نمی‌دهد.»