پس از یک هفته وقفه، پنجشنبه دور هشتم مذاکرات احیای برجام و دور دوم مذاکرات هسته‌ای در دولت سید ابراهیم رئیسی آغاز شد. دور هفتم عملا بدون نتیجه مشخصی پایان یافته بود. اروپا و آمریکا از آنچه «تندروی» و «زیاده‌خواهی» ایران می‌خواندند، انتقاد داشتند. تیم ایرانی نیز همزمان با تلاش برای جلب حمایت چین و البته روسیه، از لزوم احقاق حق خود می‌گفت. اختلافات دور هفتم در اولین جلسه دور هشتم، به ادعای روسیه تا حدودی برطرف شد اما با عقب‌نشینی بی سروصدای تیم ایرانی. نمایندگان اروپا در مذاکرات اعلام کردند که مذاکرات براساس متن توافق شده در پایان دور ششم صورت خواهد گرفت. ایران این موضوع را رد کرد اما نماینده روسیه صراحتا ادعای نمایندگان اروپا را تایید و موضع ایران را تکذیب کرد.

بیست و دوم خرداد 1400 است. تیم ایرانی به ریاست سید عباس عراقچی، معاون سیاسی محمد‌جواد ظریف، وزیر امور خارجه دولت‌های یازدهم و دوازدهم در وین حاضر شده است. نمایندگان آمریکا، آلمان، فرانسه، بریتانیا، چین و روسیه هم حاضرند. دور ششم مذاکرات احیای برجام آغاز شده است. دولت جو بایدن، رئیس جمهوری آمریکا امیدوار است دوباره به برجام بازگردد. حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، آخرین روزهای حضورش در کاخ ریاست جمهوری را تجربه می‌کند. نتایج بررسی صلاحیت‌ها در تهران هم اعلام شده است. سید ابراهیم رئیسی عملا بی رقیب است. مذاکرات تا سی‌ام خرداد‌ماه ادامه یافت. پس از 8 روز، نمایندگان کشورهای دخیل به پایتخت‌ها برگشتند. ایران و اروپا امیدوارند. نماینده روسیه اعلام کرد که دور هفتم، آخرین دور مذاکرات خواهد بود و توافق حاصل شدنی است. همه چیز اما به یکباره متوقف شد. ایران دیگر در مذاکرات شرکت نکرد. حسن روحانی، رئیس جمهوری صراحتا اعلام کرد «اگر اجازه داده بودند» و «قانون مصوب مجلس نبود»، او و تیم دیپلماتیک‌اش پیش از عید نوروز تحریم‌ها را لغو کرده بودند. او در آخرین جلسه هیات دولت هم جمله معناداری گفت: «می‌توانستیم تحریم‌ها را برداریم اما نگذاشتند.» روحانی که رفت. تیم سیاست خارجی‌اش که وزارت امور خارجه را ترک کردند. پس از چند ماه وقفه، مخالفان دیروز برجام، برای احیای این توافق از یک سو و لغو تحریم‌های اقتصادی ایران از سوی دیگر راهی وین شدند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جدید ایران و علی باقری‌کنی، مذاکره کننده ارشد تهران، در اظهاراتی جداگانه از جدیت ایران برای لغو تحریم‌ها و توافقی «کارآمد» گفتند. مختصات این توافق اعلام نشد ولی دیروز، دیپلمات‌های اروپایی و روسیه سرانجام اعلام کردند که مذاکره براساس متن تهیه شده در پایان دوره ششم صورت خواهد گرفت و این یعنی نقشه راه تهیه شده در دولت روحانی، حالا راه عبور از بحران دولت رئیسی است.
تهران عقب نشست؟!
هشتم آذرماه 1400، آغاز دور هفتم مذاکرات وین. تیم سید ابراهیم رئیسی در شرایطی برای احیای برجام مذاکرات را آغاز کرد که در طول ماه‌های پیش از مذاکرات، بارها دستاوردهای دیپلماتیک حسن روحانی و یارانش را مورد انتقاد قرار داده بود. انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اعلام کرد که ایران پذیرفته مذاکرات براساس توافقات حاصل شده در 6 دوره مذاکرات قبلی ادامه پیدا کند. او گفت: «ایران پذیرفته کار بر اساس نتایج شش دور گفت‌وگوهای قبلی ادامه یابد اما مایل است حساسیت‌‌های سیاسی دولت ابراهیم رئیسی هم مورد توجه قرار گیرد.» تیم ایرانی به ویژه علی باقری کنی، مذاکره کننده ارشد ایران این مساله را رد کرد. او تاکید کرد که ایران حق بازنگری در مذاکرات قبلی را برای خود محفوظ می‌داند. ایران 2 روز بعد 2 پیشنهاد جدید به طرفین دخیل ارائه کرد. یک پیشنهاد برای لغو تحریم‌ها و پیشنهاد دیگر برای بازگشت ایران به تعهدات برجامی خود. ایران اعلام کرد که این پیش نویس‌ها، ماحصل 6 دوره مذاکرات قبلی است. باقری‌کنی اعلام کرد که این پیش نویس‌ها آنقدر مستند تهیه شده که طرف مقابل نمی‌تواند آن را رد کند. اروپا و آمریکا از همان ابتدا مخالفت خود را اعلام کردند. تروئیکای اروپایی در بیانیه‌ای تاکید کرد که ایران در توافق‌‌های قبلی «تغییرات قابل توجهی» اعمال کرده است. ایران اما اعلام کرد که منتظر پاسخ مستند طرف‌های دیگر است. مذاکرات دور هفتم بدون نتیجه پایان یافت. دور هشتم پنجشنبه آغاز شد. جمعه هم مذاکرات صورت گرفت. بزرگترین نتیجه این 2 روز مذاکره، شد توافق بر سر بازگشت به پیش نویس توافق پایان دور ششم. این خبر اولین بار از طرف یک دیپلمات اروپایی و توسط خبرگزاری رویترز منتشر شد. او گفت: «در مذاکرات روز پنجشبه وین، ایران اعلام کرده که حاضر است براساس متن توافق شده در ماه ژوئن مذاکرات را از سر بگیرد.» این خبر از سوی خبرگزاری‌های تسنیم و ایرنا تکذیب شد. ایرنا تیتر زد: «آغاز کار روی متون پیشنهادی تیم ایرانی». تسنیم هم در خبری به نقل از منبعی نزدیک به تیم مذاکره کننده، اعلام کرد: «پیشنهادات و نظرات ارائه‌شده از سوی هیأت ایرانی در گفت‌وگوهای هفته پیش همچنان روی میز قرار دارد و مذاکره‌کنندگان ایرانی در طول مباحث در خصوص متن بر اساس این دیدگاه‌ها پیش خواهند رفت.» این اخبار اما از سوی روسیه هم تکذیب شد. میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات وین در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی توئیتر رسما موضع اعلام شده از سوی دیپلمات اروپایی را تایید کرد اما تلاش کرد نظر تیم ایرانی را هم جلب کند. او نوشت: «گفت‌وگوهای وین از پیش‌نویس‌هایی که تا ۲۰ ژوئن (پایان دور ششم) نوشته شده است ادامه خواهد یافت. اما پیشنهادهی جدید ایران هم باید به درستی مورد بحث و بررسی قرار گیرد. این یک فرمان در دیپلماسی چندجانبه است.»
تکرار سناریو «مشت محکم‌تر»
پرسش آن است که چرا ایران به رغم اظهارات اولیه مورا مبنی بر پذیرش ادامه مذاکرات براساس توافق پایان دوره ششم، 2 پیشنهاد جدید ارائه کرد و چرا پس از ارائه این پیشنهادات، دوباره به نقطه اول برگشت و پذیرفت مذاکرات براساس متن تهیه شده خرداد ادامه پیدا کند؟ پاسخ به این پرسش‌ها شاید در تمایلات جریانی دولت سید ابراهیم رئیسی نهفته باشد. دولت رئیسی، نماینده انقلابیون است. همین دیروز، خطیب نماز جمعه تهران صراحتا اعلام کرد که «دولت قبل مذاکراتی را انجام داد و ما صبوری کردیم و هیچ اتفاقی نیفتاد. در دور قبلی مذاکرات وعده گرفتیم و نقد دادیم؛ چرا که مذاکرات برد برد نبود، اما حالا مذاکره‌کننده‌های ما افراد قرص و محکم و با مطالعه‌ای هستند و مذاکرات فعلی برای مذاکره نیست بلکه برای رفع تحریم‌هایی است که استکبار علیه ما انجام داده است.» این نگاه به دولت رئیسی در داخل ایران وجود دارد. همین حساسیت‌ها احتمالا سبب شده تا تیم رئیسی مجبور به اتخاذ این راهبرد برای مذاکره بر سر متن توافق شده در دولت حسن روحانی شود. گاردین اما پاسخ دیگری هم برای این پرسش دارد: «اصرار روسیه و چین». این روزنامه بریتانیایی نوشته است: «تغییر موضع ایران به دنبال فشار روسیه و چین و هشدارهای آشکار مبنی بر آماده شدن اتحادیه اروپا و آمریکا برای خروج از مذاکرات، صورت گرفت.» اما چرا کار به اینجا رسید؟ احمد زیدآبادی، فعال سیاسی ارائه پیشنهادات «ناشیانه و بدون در نظر گرفتن فضای حاکم بر مذاکرات و احیاناً مبتنی بر محاسبه‌ای نادرست» را دلیل این مساله دانسته است. محسن جلیلوند، تحلیلگر مسائل هسته‌ای هم به دیپلماسی ایرانی گفته است: «اگر جمهوری اسلامی ایران و تیم مذاکره کننده ما کماکان بر خواسته‌های حداکثری خود ذیل آن دو بسته پیشنهادی اصرار می‌کردند، دور هشتم هم مانند دوره هفتم خیلی زود به پایان می‌رسید.»
نوشته گاردین مبنی بر نگرانی روسیه از خروج آمریکا و اتحادیه اروپا از مذاکرات به علاوه اظهارات زیدآبادی و جلیلوند، عملا بدان معناست که ایران با تکرار سناریو «مشت محکم‌تر بر میز مذاکرات»، مجبور به عقب نشینی شده است. براساس این دیدگاه، ایران مذاکرات را با «مشت محکم» بر میز آغاز کرد. اظهارات تند و تیز، تشدید فعالیت‌های هسته‌ای، ماجرای پس گرفتن نفتکش در خلیج فارس از نیروهای آمریکایی، بیان اظهاراتی درباره شکست تحریم‌ها و در نهایت ارائه 2 بسته پیشنهادی، ابزار ایران بود. ابزاری که پاسخ خاص خود را به همراه داشت. جلیلوند گفته است: «ادعای توقیف محموله های تسلیحاتی متعلق به ایران برای کمک به حوثی‌ها و انصارالله یمن، اعمال تحریم‌های جدید از سوی آمریکا و انگلستان، در کنار خبر پرواز بمب افکن بر فراز خلیج فارس به موازات آغاز دور هشتم مذاکرات و همچنین اعلام برخی تهدیدها مبنی بر اینکه اگر دور هشتم مذاکرات وین به شکست برسد شاهد آغاز دور جدید فشارها و تحریم ها و پیگیری مسئله از طریق نظامی خواهیم بود و‌…، همگی بخشی از این سناریوی مشت محکم‌تر آمریکا و اروپا بر میز مذاکره است.» همه این موارد از قرار معلوم تهران را به انعطاف دیپلماتیک وا داشته است. انعطافی که اگر در ادامه مسیر هم ادامه داشته باشد، احتمالا می‌تواند موجبات حصول توافق و البته رفع تحریم‌ها را فراهم آورد هرچند که هنوز مسائل مهمی چون راستی آزمایی لغو تحریم‌های آمریکا و مطالبه تضمین ایران برای تکرار نشدن خروج واشنگتن از برجام به علاوه بازگشت ایران به تعهدات هسته‌ای خود ذیل توافق برجام، همچنان بلاتکلیف باقی مانده و باید دید در ادامه مسیر چه اتفاقاتی خواهد افتاد.