پیام ما | نقش منابع آب زیرزمینی در سرزمینی با مختصات ایران با منابع آبی که در اختیار دارد، نقشی اثرگذار و حیاتی است. بر اساس آمارهای موجود بیش از 60 تا 70 درصد منابع آب‌ زیرزمینی در تامین آب شرب، صنعت و کشاورزی نقش دارند. اما مرور اقدامات صورت گرفته در حوزه مدیریت این منابع در چند دهه اخیر نشان می‌دهد اصول و منطقی در بهره‌برداری از این منابع در کار نبوده است. برداشت‌های بی‌‌رویه و توسعه غیراصولی در بخش‌های مختلف کشور باعث شده امروز این منابع در شرایطی بحرانی قرار گیرند. مطالعات و پژوهش‌های بین‌المللی نشان می‌دهد وضعیت امروز منابع آب زیرزمینی در ایران نتیجه عوامل انسانی است و عوامل طبیعی مثل خشکسالی و کاهش بارش‌ها به اندازه‌ توسعه و بهره‌برداری غلط در کشور، نتوانسته‌اند در تخریب این منابع نقش داشته باشند. در نشست آنلاینی که کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران با حضور کارشناسان و اساتید و مسئولان حوزه آب، برگزار کرد، با نگاهی به وضعیت فعلی در کشور مروری بر برنامه‌های احیای منابع آب زیرزمینی در ایران هم صورت گرفت.

مسئله آب و کاهش منابع آب از سویی نتیجه مدیریت اشتباه در طول سالیان است و از سویی نیازمند مدیریتی صحیح در آینده، چنانچه همان سیاست غلط که تا امروز در این حوزه پیش روی مدیران قرار داشت، تداوم داشته باشد، آینده‌ای در کار نخواهد بود. بسیاری از پیش‌بینی‌های بین‌المللی نشان از تشدید بحران آب در خاورمیانه دارند و این موضوع ضرورت توجهی جدی نسبت به موضوع مدیریت منابع آب به ویژه منابع استراتژیک و زیرزمینی را آشکار می‌کند. از طرفی فرونشست زمین به شکلی جدی سراسر دشت‌ها و مناطق شهری کشور را تهدید می‌کند. پدیده‌ای که نتیجه همان تصمیمات و سیاست‌های اشتباهی است که امروز مساله آب را در کشور تبدیل به بحرانی جدی کرده است.
به طور متوسط 153 درصد بیشتر از آب قابل برنامه ریزی، از منابع‌زیرزمینی برداشت می شود
در نشست تخصصی «ارزیابی برنامه‌های احیای منابع آب زیرزمینی» که به بررسی وضعیت منابع آب و اقدامات صورت گرفته در این زمینه اختصاص داشت، عبدالله فاضلی، معاون حفاظت، بهره‌برداری و امور اجتماعی حوضه آبریز فلات مرکزی و شرقی وزارت جهاد کشاورزی با مرور وضعیت موجود کشور در حوزه منابع آب گفت: «متوسط سالانه منابع آب در دسترس در کشور 98 میلیارد مترمکعب است که 87 درصد آن در بخش کشاورزی، 3‌درصد در صنعت و 10 درصد شرب و بهداشت استفاده می‌شود. 55 درصد این آب از منابع زیرزمینی و 45 درصد از منابع آب سطحی تامین می‌شود. در 17 استان کشور – که مناطق خشک و نیمه خشک کشور را در بر می‌گیرد و 64 درصد جمعیت کشور ساکن هستند- بیش‌از 60 درصد وابستگی به منابع آب زیرزمینی وجود دارد» آمارهایی که فاضلی آنها را مرور کرد به خوبی نشان‌دهنده اهمیت این منابع در ادامه حیات در بخش عمده‌ای در کشور است. او اما در ادامه با اشاره به کسری مخازن منابع زیرزمینی در کشور گفت: «با توجه به خشکسالی شدیدی که اتفاق افتاد و بهره‌برداری از آب‌های سطحی و کاهش بارش‌ها، پیش‌بینی می‌کنیم کسری مخزن از 142 میلیارد مترمکعب گذر کند. در حال حاضر 142 میلیارد مترمکعب از ذخایر غیر قابل تجدید در کشور استفاده شده و این روند همچنان ادامه دارد. در سال پیش‌رو با توجه به پیش‌بینی‌های هواشناسی که نشان می‌دهد پاییز خشک و تابستان بارش‌ها زیر نرمال خواهد بود، مخاطرات جدی برای منابع آب زیرزمینی کشور ایجاد می‌شود. منابعی که در حال حاضر با متوسط افت 60 سانتی‌متر در سال روبرو هستند» علاوه بر میزان آب در منابع زیرزمینی، کیفیت آب نیز تغییراتی داشته که فاضلی آن را اینگونه تشریح می‌کند: «30 درصد چاه‌های آب کشور در 12 سال گذشته با توجه به روند افت منابع آب زیرزمینی، دچار کف‌شکنی یا جا به جایی شدند. طبق برآورد صورت گرفته در پی وقوع این اتفاق حدود 2500 میلیارد تومان هزینه به کشاورزان تحمیل شده است. اگر به شوری و افزایش ec در آبخوان‌ها نگاهی داشته باشیم، در سال 1360 متوسط شوری در آبخوان‌ها حدود 2250 میکروموس بوده و در سال 1399 به 4400 -یعنی حدود دو برابر- رسیده است. این روند هم موجب خالی شدن آبخوان‌ها می‌شود و هم خاک را از بین می‌برد.» فاضلی در ادامه به وضعیت برداشت از منابع آب هم اشاره کرده و گفت: «روند بهره‌برداری از آب زیرزمینی در استانها نشان می‌دهد به طور متوسط در کشور، 153درصد بیشتر از آب قابل برنامه ریزی برداشت از منابع زیرزمینی صورت می‌گیرد. در بعضی استان‌ها مثل خراسان رضوی این میزان 182 درصد در خراسان جنوبی 187 درصد و در تهران که منطقه پر جمعیتی است این میزان 196 درصد است.»
مفهوم توسعه پایدار را نابود کردیم
در ادامه این نشست مهدی سرایی تبریزی، عضو کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران به ارزیابی عملکرد طرح تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی از منظر توسعه پایدار پرداخته و گفت: «مدیریت منابع آب کشور چالش‌های بسیاری دارد اما بی‌توجهی‌هایی که در چهار دهه اخیر در خصوص عدم نظارت و کنترل بر میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی صورت گرفته، صدمات بسیاری را به لحاظ کسری مستمر مخازن آبخوان‌های کشور به وجود آورده است» سرایی معتقد است: «اعتباربخشی به کشاورزی معیشتی در کشور باید تبدیل به کشاورزی صنعتی شود.» او می‌گوید: «مشکل اصلی ما این است که کشاورزی در کشوری با شرایط ایران، کاملا معیشتی است و مردم وابسته به این بخش هستند. تبعات این امر افزایش جمعیت و در نتیجه بالا رفتن مصرف آب است. پژوهش‌های معتبر جهانی نشان می‌دهد به طور میانگین 1 درصد افزایش جمعیت منجر به افزایش 4‌درصدی تقاضا برای آب خواهد شد.» سرایی در ادامه از منظر توسعه پایدار به موضوع برداشت از منابع آب زیرزمینی پرداخته و گفت: «ما از توسعه پایدار و مفهوم آن کاملا فاصله گرفته‌ایم. این مفهوم در حوزه منابع آب زیرزمینی به این معناست که توسعه و بهره‌برداری پایدار از بعد زمانی، نامتناهی است. به این معنا که نباید آثار مخرب محیط زیستی و اجتماعی داشته باشد.
طبق تعریف کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه، مفهوم توسعه پایدار به معنای تامین نیازهای نسل فعلی بشر بدون تعارض با منافع نسل‌های آینده است. اگر ما به آثار بلند مدت اقداماتی که انجام می‌دهیم فکر نکنیم، همان اتفاقی می‌افتد که امروز در کشور شاهد آن هستیم. ما این مفهوم را نابود کرده‌ایم. استانداردهای توسعه پایدار به ما می‌گوید برای اینکه به توسعه پایدار دست پیدا کنید، باید فقط برای 20 و نهایتا 40 درصد منابع آب زیرزمینی برنامه‌ریزی کنید. اما میزان برداشت ما از این منابع گویای همه چیز است. بر مبنای همین استانداردها سازمان ملل شاخصی تعریف کرده است که اگر نسبت میزان برداشت آب به کل منابع آب تجدیدپذیر 20 درصد باشد، یک کشور می‌تواند ادعا کند که کشور ایمنی از نظر منابع آب است. اما اگر این میزان برداشت به 40‌درصد برسد شرایط کشور متوسط اما قابل قبول است. بر اساس این شاخص برداشت بیش از 40 درصد وضعیت بحرانی شدید برای کشور ایجاد می‌کند. در ایران این برداشت بسیار از این میزان فاصله دارد تا جایی که چندی پیش در مقاله‌ای که مجله تایمز منتشر کرده بود پیش‌بینی شده بود که تا 10 سال آینده شرایط زیست انسانی و محیط زیستی در کشور به حدی بحرانی خواهد بود که منجر به مهاجرت‌های گسترده می‌شود و منابع آب و انرژی آن کاملا از بین خواهد رفت»
صدور احکام کلی آسیب‌زاست
کامران داوری، استاد دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در ادامه این نشست در خصوص دیدگاه‌های علمی در تعادل‌بخشی آب‌های زیرزمینی گفت: «مسئله این است که درک صحیحی از اتفاق خطرناکی که پیش روی ما قرار دارد، نداریم. پیش چشم ما فرونشست زمین اتفاق می‌افتد، اما هیچ اقدامی انجام نمی‌دهیم، اصولا راه حل را نمی‌توانیم تشخیص دهیم.» داوری معتقد است: «واقعیت امروز این است که شکاف وسیعی میان عرضه و تقاضای آب ایجاد شده است. در زمینه تعادل بخشی نخستین سوال این است که چه چیزی از تعادل خارج شده که نیاز به احیای تعادل آن داریم. آن چیزی که از تعادل خارج شده است، مصارف آب است، نه منابع آب. منابع و مصارف آب یک سیستم بسیار پیچیده دارد. زیرساخت‌ها، سیستم طبیعی، جمعیت و اقتصاد همه در این سیستم نقش دارند و اینطور نیست که ما فقط با هیدرولیک و هیدرولوژی یا با دستور از بالا مشکلات موجود را حل کنیم. کار پیچیده‌تر از این است. احکام ملی و سراسری صادر کردن در حوزه مدیریت منابع آب خلاف منطق است. باید به این موضوع توجه کنیم که هر ناحیه مسائل خاص خود را دارد. صدور این احکام به شکل کلی برای همه مناطق کشور آسیب‌زا است. به جای صدور احکام کلی در کشور باید معیارهایی تعریف شود. مردم و مسئولان محلی با توجه به شرایط هر منطقه باید برای خود سیستم طراحی کنند.» داوری در ادامه سخنانش با اشاره به تفکیک بخش‌های مختلف در مدیریت منابع و اتخاذ تصمیمات تخصصی در هر بخش گفت: «تخصیص یک امر سه لایه است، یک لایه این است که ما چقدر آب در اختیار داریم، این امری است هیدرولوژیکی و متولی اصلی آن وزارت نیرو و شرکت مدیریت منابع آب است. لایه دوم این است که این آب را چه کسی استفاده می‌کند، این امر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی است و به هیدرولوژی هیچ ربطی ندارد. لایه سوم این است که وقتی تصمیم بر این شد که مقداری از تخصیص از یک محل مصرف به مصرف دیگری سوق داده شود، جایی که این اتفاق باید بیفتد بازار آب است»
بازچرخانی، راهکاری برای احیای منابع زیرزمینی
امیر آقا کوچک، استاد گروه مهندسی عمران و محیط زیست دانشگاه کالیفرنیا در پایان این نشست نگاهی به یکی از تجارب موفق جهانی در حوزه مدیریت منابع زیرزمینی در کالیفرنیا داشت و گفت: «در جنوب کالیفرنیا و منطقه اورنج کانتی که رودخانه سانتا اَنا در آن جریان دارد و یک منطقه شهری محسوب می‌شود، منابع آب زیرزمینی در این منطقه اهمیت بسیاری دارد و بخش عمده‌ای از نیاز منطقه از طریق آبهای زیرزمینی تامین می‌شود. در این منطقه سالها وضعیت آب زیرزمینی بسیار بد بود به خصوص در دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد میلادی، اما با انجام اقداماتی این وضعیت بهبود پیدا کرد. مهمترین اقدام این بود که اقدام به تصفیه آب فاضلاب کردند. آب حاصل از این تصفیه به لایه‌های زیرین زمین به صورت مصنوعی تزریق می‌شود. البته این اقدام بسیار پرهزینه است. اما در کنار آن کارهای بسیار کم هزینه‌تری هم مثل پخش سیلاب و اقدامات دیگر صورت می‌گیرد.» آقا کوچک در خصوص هدایت منابع سطحی و مدیریت این آب‌ها در این منطقه گفت: «در این منطقه میزان تزریق و برگشت آب حدود 30 درصد به صورت طبیعی است و 20 درصد به کمک رودخانه و با هدایت و پخش کردن آب رودخانه و 17 درصد از فاضلاب تصفیه شده است و مقداری هم با کمک جمع آوری سیلابهای شهری حدود 15 درصد به آب زیرزمینی بر می‌گردد. در بعضی مناطق حوضچه‌های ساخته شده است که آب رودخانه را در مواقع پرآبی توزیع می‌کند. لزوما سیل جاری نمی‌شود که آب حاصل از آن هدایت شود. حتی در محیط‌های شهری هم این حوضچه‌ها ایجاد شده تا سیلاب‌های شهری را جمع‌آوری ‌کنند.» استاد دانشگاه کالیفرنیا در خصوص بازچرخانی و تصفیه آب فاضلاب در این منطقه می‌گوید: « تصفیه فاضلاب در سه مرحله به شکلی انجام می‌شود که آب تصفیه شده در نهایت به اندازه‌ای سالم می‌شود که قابل شرب است. این آب به قدری تمیز است که باید به آن املاح اضافه شود تا بتوان به عنوان آب شرب استفاده کرد» هر چند بازچرخانی آب امری پرهزینه است و در بسیاری از نقاط کشور هم این موضوع مانع از اجرای طرح‌های بازچرخانی شده است، اما هزینه‌های هنگفتی که نگاه یک بار مصرف بودن به منابع آب، به کشور تحمیل می‌کند، نشان می‌دهد این هزینه در مقابل هزینه بازچرخانی آب چندان قابل توجه نیست.