بازگشت به قلمرو هزارساله

با افزایش حجم و تراز آب دریاچه ارومیه، «آرتمیا» دوباره به قلمروی خود بازگشته است.

به‌تازگی رئیس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور وابسته به موسسه تحقیقات علوم شیلاتی ایران از افزایش حجم ورودی آب و کاهش شوری دریاچه ارومیه که منجر به احیای آبزیانی همچون «آرتمیا»، «فیتوپلانگتون‌ها» و «جلبک دونالیلا» شده خبر داده و گفته است در نمونه‌گیری‌های اواخر اسفندماه سال 97 برای نخستین بار پس از سال‌ها نخستین سیست آرتمیا (تخم) و ناپلی آرتمیا (نوزاد) مشاهده شد که در روزهای اخیر نیز نمونه‌های بلوغ‌یافته آن در دریاچه ارومیه دیده شده است.

کاهش یک‌سومی شوری

 آب علت تولید آرتمیا

آن‌طور که علی نکویی‌فرد به ایرنا گفته، یکی از علت‌های تولید آرتمیا کاهش یک‌سومی شوری آب دریاچه ارومیه است که پیش از این، این دریاچه دارای 420 گرم شوری در یک لیتر آب بود اما با بارش‌های اخیر میزان شوری در مناطق مختلف از 120 به 150 گرم در لیتر کاهش یافته و شرایط محیطی حاکم بر دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که چرخه جدید زندگی در این دریاچه در حال شکل‌گیری است.

به گفته نکویی‌فرد با افزایش غذا برای آرتمیا، شرایط برای تولید و تکثیر آن حتی در دمای پایین آب فراهم شده است؛ به‌طوری که این گونه جانوری در دمای بین 17 تا 27 درجه سانتیگراد و شوری بین 120 تا 150 گرم در لیتر، تکثیر پیدا می‌کند که به تازگی نیز مشاهده شده آرتمیا در دمای 13 درجه سانتیگراد هم امکان تکثیرشدن دارد.

وی بر این باور است آرتمیا که غذای پرندگان مهاجر، پلیکان‌ها، ماهیان خاویاری‌، ماهیان سردآبی و گرمابی است در شرایط خوب نسل زنده‌زایی می‌کند اما در شرایط بد تخم‌ریزی انجام می‌‌د‌هد.

آن‌طور که این کارشناس حوزه آبزیان گفته در حال حاضر دریاچه یوتا آمریکا بزرگ‌ترین دریاچه نمکی با بزرگ‌ترین منبع آرتمیا در دنیا به شمار می‌رود که دارای آرتمیای فرانسیس کانا است که سالانه 2000 تن تولید و صادر می‌شود.

به گفته نکویی‌فرد، البته آرتمیای پرورشی نیز مربوط به کشورهای ویتنام و تایلند است.

بانک ژن آرتمیا ایران، دومین بانک

 ژن در دنیا

این کارشناس حوزه آبزیان در ادامه می‌گوید: «دریاچه ارومیه ایران دارای آرتمیای اورمیانا قبل از خشکیدگی دومین دریاچه نمکی پس از دریاچه یوتای آمریکا بود که ما تلاش داریم بقای دریاچه و جاندارانش را حفظ کنیم.»

رئیس مرکز تحقیقات آرتمیای کشور در ادامه می‌گوید: «در بهمن‌ماه سال 97 بانک ژن آرتمیا در مرکز تحقیقاتی آرتمیای کشور وابسته به موسسه تحقیقات علوم شیلاتی در کنار دریاچه راه‌اندازی شد که نمونه‌های 17 منطقه دارای آرتمیای کشور و بیش از 42 منقطه جهان را جمع‌آوری و نگهداری می‌کند.»

به گفته وی، این بانک ژن آرتمیا بعد از بانک ژن دانشگاه گنت بلژیک دومین بانک ژن در دنیا به شمار می‌رود.

نکویی‌فرد تاکید می‌کند امسال بحث تعیین هویت ژنتیکی، صدور شناسنامه ژنتیکی و کدبندی آرتمیای ایران را در اولویت قرار داده شده.

شرایط دریاچه ارومیه برای زندگی آرتمیا مناسب است؟

معاون محیط طبیعی اداره‌ کل حفاظت محیط ‌زیست آذربایجان‌شرقی در پاسخ به این سوال می‌گوید: «امسال با توجه به اینکه شرایط آبی دریاچه ارومیه مناسب بوده و آب زیادی از حوضه‌ به پیکره‌ دریاچه تزریق می‌شود، شرایط برای زندگی آرتمیا ارومیانا بسیار مناسب شده است».

به گفته میرمحسن حسینی قمی «آرتمیا ارومیانا»، گونه‌ سخت پوست آندمیک دریاچه‌ ارومیه است و این موجود زنده مهم‌ترین حلقه‌ زنجیره‌ غذایی اکوسیستم بوده و حیات پرندگان آبزی به این گونه‌ غذایی وابسته است، این موجودات به دلیل اینکه می‌توانند در شرایط نامساعد به حالت سیست و غیرفعال تبدیل شوند براین اساس طی سال‌های زیادی به بقای خود ادامه می‌دهند.

این کارشناس محیط زیست بر این باور است با توجه به اینکه دریاچه‌ ارومیه در قسمت انتهای حوضه‌ آبریز قرار گرفته است و رودخانه‌های آب شیرین نیز به این دریاچه وارد می‌شود، به همین دلیل در مصب رودخانه‌ها شرایط شوری مناسب برای فعالیت آرتمیا ارومیانا فراهم می‌شود و در مصب رودخانه‌ها به حیات خود ادامه می‌دهد، زمانی که شرایط آبی برای زندگی آرتمیا ارومیانا مناسب می‌شود، زاد‌آوری آن افزایش می‌یابد.

آن‌طور که او می‌گوید «آرتمیا ارومیانا به سختی منقرض می‌شود؛ به‌طوری این گونه‌ آبزی می‌تواند چند دهه به‌طور سیست خود را حفظ کند و می‌تواند به محض فراهم شدن شرایط مناسب مجددا به فعالیت و حیات خود ادامه دهد، هر سال از رودخانه‌ها آب به دریاچه تزریق می‌شد و معمولا در این مصب‌ها آرتمیا ارومیانا فعالیت می‌کرد».

به گفته حسینی‌‌قمی فعالیت آرتمیا ارومیانا بعد از 15 سال در بندر قبادلوی عجب شیر دیده شده اما به‌طور دقیق نمی‌توان اذعان کرد که آرتمیا ارومیانا چند سال در این بندر فعالیت نکرده است ولی با توجه به مصب رودخانه‌ قلعه چای و ورود آب از آن به دریاچه، آرتمیا ارومیانا نیز به فعالیت خود آغاز کرده است و در حال حاضر این موجودات در بندر قبادلو مشاهده می‌شوند.

وی در خصوص بازگشت مجدد فلامینگوها به دریاچه‌ ارومیه نیز می‌گوید: «فلامینگوها همه‌ساله و در تمامی فصول در دریاچه ارومیه حضور داشته و زندگی می‌کنند و در حال حاضر نیز در برخی مناطق استان از جمله شهرستان بناب به حیات خود ادامه می‌دهند.»

معاون محیط طبیعی اداره‌ کل حفاظت محیط ‌زیست آذربایجان‌شرقی در حالی سخن از شرایط مناسب زندگی آرتمیا ارومیانا در بستر دریاچه ارومیه بر زبان می‌آورد که تا پیش از این بسیاری از کارشناسان محیط زیست و حوزه آبزیان بر این باور بودند که آرتمیای زنده ای در دریاچه ارومیه وجود ندارد و تنها می‌توان «سیست» آرتمیا یا همان تخم آرتمیا را در بخش‌هایی از دریاچه ارومیه یافت. همچنین به گفته این کارشناسان خشکسالی‌های دهه اخیر و تبخیر آب دریاچه ارومیه و تغییر وضعیت اکولوژیکی آن سبب شده که غلظت نمک به بالاترین حد خود برسد و شرایط مطلوب برای ادامه حیات تنها موجود زنده این دریاچه از بین رود.

لزوم سرمایه‌گذاری برای تولید 

انبوه آرتمیا 

کارشناسان معتقدند با جایگزینی پرورش آرتمیا در اراضی شور و زه‌آب‌ها و انجام مطالعات علمی و پژوهشی می‌توان در راستای حفظ و احیای آرتمیا دریاچه ارومیه اقدام کرد. خردادماه امسال بود که رئیس پژوهشکده آرتمیا و آبزی پروری آذربایجان غربی درخصوص اهمیت پرورش آرتمیا اعلام کرد: «تداوم بی‌توجهی به تولید آرتمیا خسارات جبران‌ناپذیری به صنعت آبزی‌پروری کشور وارد خواهد کرد». او با تاکید بر لزوم مشارکت سرمایه‌گذاران برای تولید انبوه آرتمیا، گفت: «در ایران سالانه بیش از ۲ میلیارد دلار، صرف واردات آرتمیا می‌شود و بی‌توجهی به تولید آرتمیا برای تامین نیاز داخلی‌ به دلایل مختلف، خسارت جبران‌ناپذیری به کشور وارد خواهد کرد.» به گفته دکتر آق «به طور میانگین هر کیلو آرتمیا از نظر ریالی برابر با 200بشکه نفت است که صادر می‌شد اما در سال‌های اخیر بحران آب و شوری بیش از استاندارد دریاچه شرایط زیستی این جاندار را از بین برد.»به گفته کارشناسان، پرورش آرتمیا در استخرها و زه‌آبها روش جایگزین برای احیای آرتمیای دریاچه ارومیه است و اجرای آن در استان و برخی از مناطق کشور موفقیت‌آمیز بوده است.

گفتنی است پیش از بحران کم‌آبی دریاچه ارومیه، سالانه ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تن توده آرتمیا و حدود ۲۰ تا ۳۰ هزار تن تخم آرتمیا در آذربایجان غربی تولید می‌شد.